Çoğu zaman insanlar peygamberleri yalancılıkla itham etmişlerdir. Hz. Mûsâ böyle bir durumla karşılaşmaktan endişe ettiği için moralinin bozulacağını, bunun da dilinin dolaşmasına sebep olacağını (krş. Tâhâ 20/27), dolayısıyla peygamberlik görevini yerine getirirken rahat konuşamayacağını Allah Teâlâ’ya arzetmiş; ya kendisine yardımcı olmak veya tek başına Firavun’a elçi olarak gitmek üzere kardeşi Hârûn’un görevlendirilmesini niyaz etmiştir. Ayrıca İsrâiloğulları’ndan biriyle kavga eden bir Kıptî’yi öldürmüş olmasından dolayı kendisinin de öldürülmekten korkması böyle bir talepte bulunmasına sebep olmuştur (bu konuda bilgi için ayrıca bk. Kasas 28/15).

  Nekese نكس :  نَكْسٌ kelimesi bir nesneyi başı üzere (baş aşağı)çevirmektir.

  Hastayla ilgili kullanılan nüks نُكْسٌ sözcüğü hastanın sağlıklı, sıhhatli durumuna döndükten sonra tekrar hastalığına dönmesi (hastalığın nüksetmesi) demektir. (Müfredat)

  Kuran’ı Kerim’de herbiri farklı formda sadece 3 kere geçmiştir. (Mucemul Müfehres)

  Türkçede kullanılan şekli nüks (etmek)tür. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi) 

وَلَوْ تَرٰٓى اِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُوا رُؤُ۫سِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْۜ 

وَ  atıf harfidir. لَوْ  gayr-ı cazim şart harfidir. لَوْ ’in cevabı mahzuftur. Takdiri, لرأيت أمرا عجبا (şaşılacak durumu görseydin.) şeklindedir. 

تَرٰٓى  elif üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri, أنت ’dir.  تَرٰٓى ’nın mef'ûlü bihi mahzuftur. Takdiri, البصرية (Manzarayı)  şeklindedir. Sonrasındaki mübteda olan الْمُجْرِمُونَ  buna delalet eder.

Kalp fiilleri (iki mef'ûl alan fiiller); bir mef'ûl ile manası tamamlanamayıp ikinci mef'ûle ihtiyaç duyan fiillerdir. Bu fiiller isim cümlesinin önüne gelirler, mübtedayı ve haberi iki mef'ûl yaparak nasb ederler. 3 gruba ayrılırlar:

1. Bilmek manasında olanlar.

2. Sanmak manası ifade edenler, kesine yakın bilgi ifade ederler. “Sanmak, zannetmek, saymak, kendisine öyle gelmek” gibi manalara gelir.

3. grupta olan değiştirme manası ifade edenler aynı anlama gelmedikleri halde görevleri itibariyle onlara benzerliklerinden kalp fiilleri adı altına girmişlerdir.

Değiştirme manasına gelen fiiller “etti, yaptı, kıldı, edindi, dönüştürdü, değişik bir hale getirdi” gibi manalara gelir. Bu ayette  تَرٰٓى  fiili bilmek manasına gelen fiillerdendir ve iki mef'ûlünü masdarı müevvel cümlesi olarak almıştır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِذِ  zaman zarfı olup  تَرٰٓى  fiiline mütealliktir.

الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُوا  ile başlayan isim cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

(إِذْ) : Yalnız cümleye muzâf olan zaman zarfıdır.

a) (إِذْ) mef'ûlun fih, mef'ûlun bih, mef'ûlun leh olur.

b) (إِذْ)’den sonra muzâri fiil veya isim cümlesi gelirse gelecek zaman ifade eder.

c) (بَيْنَا) ve (بَيْنَمَا)’dan sonra gelirse mufâcee (sürpriz) harfi olur. Bu durumda zarf (zaman bildiren isim) değil harf olur.

d) Sükûn üzere mebnîdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

الْمُجْرِمُونَ  mübteda olup ref alameti  و ’dır. Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanır. نَاكِسُوا  haber olup lafzen merfûdur. İsm-i failin sonundaki  نَ  izafetten dolayı mahzuftur.  رُؤُ۫سِهِمْ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. Muttasıl zamir  هِمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

عِنْدَ  zaman zarfı olup  نَاكِسُوا ’ya mütealliktir.  رَبِّهِمْۜ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. Muttasıl zamir  هِمْ muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

نَاكِسُوا  kelimesi, sülasi mücerredi نكس  olan fiilin ism-i failidir.

الْمُجْرِمُونَ  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsmi fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsmi fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

رَبَّـنَٓا اَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَـالِحاً

Cümle hal konumunda olan mukadder sözün mekulü’l kavli olarak mahallen mansubdur.

Takdiri, يقولون (derler) şeklindedir.

Nida harfi mahzuftur. Münada olan  رَبَّ  muzâftır. Mütekellim zamiri  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

Münada; kendisine seslenilen ve seslenen kişiye yönelmesi istenilen kişidir. Münada, fiili hazfedilmiş mef'ûlün bihtir. Münadaya “ey, hey” anlamlarına gelen nida harfleri ile seslenilir. En yaygın kullanılan nida edatı  يَا ’dır.

Münada irab yönünden mureb münada ve mebni münada olmak üzere 2 kısma ayrılır. 

Mureb münada lafzen mansub olur ve 3 şekilde gelir: 1) Muzaf, 2) Şibh-i muzaf, 3) Nekre-i gayrı maksude. 

Mebni münada merfu üzere mebni, mahallen mansub olur 3 şekilde gelir: 1) Müfred alem, 2) Nekre-i maksude, 3) Harfi tarifli isim. Burada münada müfred alem olarak geldiği için mebni münadaya girer ve merfu üzere mebni, mahallen mansubtur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَبْصَرْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

سَمِعْنَا   atıf harfi وَ ’la makabline matuftur.

فَ  sebebi müsebbebe bağlayan rabıta harfidir. 

ارْجِعْنَا  dua manasında sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri, أنت ’dir. Mütekellim zamir  نَا  mef'ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

فَ  karinesi olmadan gelen  نَعْمَلْ  cümlesi mukadder şartın cevabıdır. Takdiri, إن ترجعنا نعمل  (Bizi geri döndürürsen ... yaparız) şeklindedir.

نَعْمَلْ  meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur. صَـالِحاً  mef'ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

اَبْصَرْنَا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi بصر ’dır.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.  

صَـالِحاً  kelimesi, sülasi mücerredi   صلح  olan fiilin ism-i failidir.

İsmi fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsmi fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِنَّا مُوقِنُونَ

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder. نَا  muttasıl zamiri  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur.  

مُوقِنُونَ  kelimesi  اِنَّ ’nin haberi olup ref alameti و ’dır. Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanır. 

مُوقِنُونَ  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsmi fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsmi fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَلَوْ تَرٰٓى اِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُوا رُؤُ۫سِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْۜ 

Ayet atıf harfi  وَ ’la önceki ayetteki  قُلْ يَتَوَفّٰيكُمْ  cümlesine atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Cümleler arasında inşâî olmak bakımından mutabakat vardır. Şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. 

Şart cümlesi olan  تَرٰٓى اِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُوا رُؤُ۫سِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْۜ, müsbet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Muzari fiil hudûs, istimrar ve teceddüt ifade eder. Tecessüm özelliğiyle muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek onu etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Zaman zarfı  اِذْ ’in muzâfun ileyhi olan  الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُوا رُؤُ۫سِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْۜ  cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır. İsme isnad edilmiş cümle sübut ve istimrar ifade eder.

نَاكِسُوا ’nun sonundaki  نَ , muzâfun ileyh olan  رُؤُ۫سِهِمْ ’e muzaf olduğu için düşmüştür. Cemi müzekker salim kelimeler muzaf olduklarında sonlarındaki  نَ  düşer. 

عِنْدَ رَبِّهِمْ  izafeti, عِنْدَ  için tazim ve teşrif ifade eder.

Şartın cevabının takdiri,  لرأيت أمرا عجبا [Acayip bir iş, durum görürdün] olabilir. Cevabın mahzuf olması îcâz-ı hazif sanatıdır.

Bu takdire göre mahzuf cevap ve mezkur şart cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Haber cümlesi yerine şart üslubunun tercih edilmesi, şart üslubunun daha beliğ ve etkili olmasındandır. 

Ayette cevabın mahzuf olması farklı yönlerden düşünmeyi gerektirdiği, ayrıca dinleyici ve okuyucuyu düşünce ve hayal ufkuna yönlendirdiği için mübalağa içermektedir. Îcâz metoduyla cümle daha yoğun anlamlar yüklenmiştir. (Hasan Uçar, Kur'an-ı Kerim’deki Anlamsal Bedî‘ Sanatları Doktora Tezi)

رَبِّهِمْ  izafetinde Rabb ismine muzafun ileyh olmak müşrikleri tahkir içindir.  

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu için Rabb isminde tecrîd sanatı vardır.

Makam mütekellimin konuşma makamı olduğu zaman müsnedün ileyh mütekellim zamiriyle gelir. Muhatab zamirinin gelişi esasen muhatabın karşıda olmasını gerektirse de bazen kalpte ve zihinde hazır olan muhatab için de gelebilir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Bu cümlede durumun korkunçluğunu ifade et­mek için لَوْ  edatının cevabı söylenmemiştir. Yani (Mutlaka korkunç bir olay görmüş olurdun) demektir. (Safvetu't Tefasir) 

لَوْ تَرٰٓى  [Âh, sen görecektin…] Bu hitabın Hz. Peygambere (s.a.) yönelik olması mümkündür. Bu durumda iki şekilde izah edilebilir:  

1- Temennî anlamının kastedilmiş olması: Sanki  وَلَيْتَكَ ترى (Keşke görseydin!) der gibi. Tıpkı Hz. Peygamberin (s.a.) Mugîre’ye  لَوْ نَظَرْتَ إلَيْهَا  (Keşke o [talip olduğun kadı]na bir baksaydın!) demesi gibi. Peygamberin temennîsi (Temennî olması mümkün olmayan şeylerin, teraccî ise olabilecek şeylerin istenmesidir.) de لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ [Belki yola gelirler.] [Secde Suresi, 3]) ifadesindeki teraccînin Peygambere (s.a.) ait olması gibidir; çünkü Peygamber (s.a.) onlardan çok çekmiş, düşmanlıklarından, davranışlarından çok zarar görmüştü. Buna mukabil, Allah Teâlâ onları bu son derecede utanç verici, rezil, kederli ve korkunç halleri üzere görmeyi onun için temennî kılmıştır ki böylece onların bu haline bakarak biraz olsun rahatlasın, sevinsin. 

2- لَوْ ’in, cevabı hazfedilmiş lev-i imtinâiyye olması da mümkündür; cevap da [Korkunç bir durum görmüş olurdun!] ya da [Görebileceğin en kötü şeyi görmüş olurdun!] şeklinde olur. لَوْ  ve  اِذِ  her ikisi de mazi içindir. Böyle olması da mümkündür, çünkü Allah’ın, olacağını belirttiği şey, gerçekleşmesi kesin olan varlık mesabesindedir. تَرٰٓى  fiili için mef'ûl takdiri yoluna gidilmez. Sanki  وَلَوْتَكُونُ مِنك الرُؤيةُ  denilmiş gibidir. اِذِ, onun zarfıdır. (Keşşâf)

Ayette şartın cevabı mahzûftur. Yani bunu görseydin, anlatılması imkânsız pek korkunç bir şey görürdün.

Bu hitap, kim olursa olsun muhatap olabilen herkes içindir. Zira bundan murat, o kâfirlerin kıyametteki kötü hallerini ve bu hallerin korkunçluğunun ve fecaatinin idrakinin, garip ve pek çetin hadiseleri görebilen binlerine mahsus olmayıp fakat görebilen herkesin bunun korkunçluğundan ve dehşetinden taaccüp ettiğini ifade  etmektir.

Bazılarına göre bu hitabın umumî olmasından maksat, onların halinin, gizli kalmasının asla mümkün olmayacak kadar aşikâr olduğunu, bu itibarla bunun, birilerine mahsus olmadığını, fakat görebilen herkes için geçerli olduğunu beyan etmektir. Ancak bu izahı yapanlar, hakkın tahkikinden sapmışlardır. Zira burada maksat, onların halinin son derece perişan olduğunu beyan etmektir; yoksa maksat, onların halinin son derece aşikâr olduğunu beyan etmek değildir. Zira bu, müsellem hususlardandır. O halde bunu böyle izah etmek gerekir. (Ebüssuûd)

Ayetteki تَرٰٓى  (görsen) kelimesinin, Hz. Peygamberin (s.a.) kalbini yatıştırmak için ona bir hitap olması mümkündür. Çünkü onlar, yalanlayarak ona eziyet vermişlerdi. Yine bunun herkes için genel bir hitap olması da muhtemel olup tıpkı bir kimsenin, hususi oluşu kastetmeksizin, “Falanca cömert bir insandır. Ona bir an bile hizmet etsen, sana ömür boyu iyilikte bulunur” demesi gibidir.

Ayetteki, عِنْدَ رَبِّهِمْۜ [Rabbleri huzurunda] tabiri de bu mahcûbiyyetin derecesini ve şiddetini anlatmak içindir. Çünkü kul, Rabbine karşı kötülükte bulunup sonra onun huzuruna varıp durduğunda, son derece bir pişmanlığa düşmüş olur.

Ayetteki, رَبَّـنَٓا اَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا  [Rabbim, gördük, işittik.]  ifadesi, “Onlar, ya Rabbi gördük ve işittik” diyordu manasına olup burada “diyerek” ifadesi, onların alabildiğine pişmanlığa düşmüş olduklarına bir işaret olmak üzere hazfedilmiştir. (Fahreddin er-Râzî)

Mücrimler 10. ayette  أاْذا ضَلَلْنا في الأرْضِ إنّا لَفي خَلْقٍ جَدِيدٍ [Toprağa karışıp yok olduktan sonra yeniden mi yaratılacağız?] şeklinde ifade edilen sözü söyleyenlerdir. Bunu söylemekle suçlu olduklarını kayıt altına almak maksadıyla zamir makamında zahir olarak ifade edilmiştir. (Âşûr)

رَبَّـنَٓا اَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا 

Cümle hal konumunda olan mukadder sözün mekulü’l kavli olarak mahallen mansubdur.

Takdiri, يقولون (derler) şeklindedir. Bu takdire göre cümle müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Fasıl sebebi, şibh-i kemâl-i ittisâldir.

Mekulü’l-kavl cümlesi, nida üslubunda talebî inşâî isnaddır. Nida harfi mahzuftur. Bu hazif mütekellimin münadaya yakın olma isteğine işaret eder. Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır.

Cümle nida üslubunda gelmiş olmasına rağmen dua manasında olduğu için mecaz-ı mürsel mürekkebdir.

Nidanın cevabı olan  اَبْصَرْنَا  cümlesi, mazi fiil uslubunda lazım-ı faidei haber ibtidâî kelamdır.

Aynı üslupta gelen  وَسَمِعْنَا  cümlesi, atıf harfi  وَ ’la nidanın cevabına atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. 

 فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَـالِحاً

فَ  harfi, sebebi müsebbebe bağlayan rabıta harfidir. Nidanın cevabına matuftur. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Cümle emir üslubunda gelmiş olmasına rağmen dua manası taşıdığı için mecâz-ı mürsel mürekkebdir. نَعْمَلْ صَـالِحاً  cümlesi, takdiri …إن ترجعنا  [Bizi geri döndürürsen...] olan şart cümlesinin, فَ  karinesi olmadan gelmiş cevabıdır. Meczum muzari fiil sıygasında, hudûs, teceddüt ve tecessüm ifade etmiştir. 

Bu takdire göre mahzuf cevap ve mezkur şart cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Haber cümlesi yerine şart üslubunun tercih edilmesi, şart üslubunun daha beliğ ve etkili olmasındandır.   

Bilinen ve tahmini kolay olan hususları zikrederek ibareyi uzatmamak, dikkati asıl önemli yere yönlendirmek, karineye dayanarak terkedilen şeyleri muhatabın düşünce ve hayal gücüne bırakarak anlam zenginliği kazanmak gibi sebeplerle hazfe başvurulur. (TDV İslam Ansiklopedisi Îcâz Bah.)

 اِنَّا مُوقِنُونَ

Ta’liliye olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldır. Ta’lil cümleleri ıtnâb babındandır.

اِنَّ  ile tekid edilmiş sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden,  اِنَّ  ve isim cümlesi olmak üzere iki tekid içeren bu ve benzeri cümleler çok muhkem/sağlam cümlelerdir.

İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

اِنَّ ’nin haberi olan  مُوقِنُونَ ’nin ism-i fail kalıbıyla gelmesi durumun devamlılığına işaret etmiştir.

İsim cümlesindeki ism-i fail istimrar ifade eder. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

وَلَوْ شِئْنَا لَاٰتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدٰيهَا

وَ  atıf harfidir. Matuf ile matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ile matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

لَوْ  gayr-ı cazim şart harfidir. شِئْنَا  dua manasında sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir. Mütekellim zamiri  نَا  mef'ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

لَ  harfi  لَوْ ’in cevabının başına gelen rabıtadır. 

اٰتَيْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

كُلَّ  mef'ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Aynı zamanda muzâftır. نَفْسٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

هُدٰيهَا  ikinci mef'ûlü bih olup elif üzere mukadder fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  هَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

اٰتَيْنَا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  أتي ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder. 

 وَلٰكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنّ۪ي لَاَمْلَـَٔنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ اَجْمَع۪ينَ

وَ  atıf harfidir. لٰكِنْ  istidrak harfidir. 

İstidrak; düzeltmek, telafi etmek, hatayı tamir etmek, kusuru örtmek gibi anlamlara gelir.Önceki sözden doğan eksikliği, hatayı veya yanlış anlaşılma ihtimalini istisnaya benzer biçimde ortadan kaldıracak bir kısmın getirilmesine istidrak adı verilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

حَقَّ  fetha üzere mebni mazi fiildir. الْقَوْلُ  fail olup lafzen merfûdur. مِنّ۪ي  car mecruru  الْقَوْلُ’ün mahzuf haline mütealliktir.

لَ  harfi, mahzuf kasemin cevabının başına gelen muvattiedir. 

اَمْلَـَٔنَّ  fetha üzere mebni muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنا ’dir.Fiilin sonundaki  نَ, tekid ifade eden nûn-u sakiledir.

Tekid nunları, bitiştikleri fiile istikbal manası kazandıran bir edatın veya durumun bulunması halinde muzari fiilin sonuna gelirler. (Soru, arz, tekid lamı, ummak, teşvik, nehiy, temenni ve yemin gibi.)

Tekid nûnu çoğu zaman sarih kasem, gizli kasem ve nehiyden sonra gelir. Hal ve istikbal ifade eden muzari fiilin manasını sadece istikbal anlamına hamleder ve bu  ن, َّfiilin üç defa tekidini sağlar. (Kur'an’da Tekid Üslupları ve Çeşitleri Mehmet Altın Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2017/3)   

جَهَنَّمَ  mef'ûlun bih olup gayri munsarif olduğu için cer alameti fethadır. Çünkü kendisinde hem alemlik (özel isim olma vasfı) ve hem de ucmelik vasfı (yani Arapça olmama vasfı) bulunmaktadır.

مِنَ الْجِنَّةِ  car mecruru  اَمْلَـَٔنَّ  fiiline mütealliktir. النَّاسِ  atıf harfi  وَ ’la makabline matuftur. 

اَجْمَع۪ينَ  kelimesi, الْجِنَّةِ  ve  النَّاسِ ’ın hali olup mahallen mansubdur. Nasb alameti  ي ’dir. Cemi müzekker salim kelimeler  ي  ile mecrur olurlar.

Hal cümlede failin, mef'ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal “nasıl” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zil-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubtur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazfedilmiş) olarak gelir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَلَوْ شِئْنَا لَاٰتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدٰيهَا وَلٰكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنّ۪ي

وَ ’la önceki ayetteki … وَلَوْ تَرٰٓى  cümlesine atfedilen bu ayet, şart üslubunda haberî isnadtır. Cümleler arasında lafzen mutabakat vardır. Ayette mütekellim Allah Teâlâ’dır.

Şart cümlesi olan  شِئْنَا, müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Şartın cevabı  لَ  karinesiyle gelen  لَاٰتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدٰيهَا  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. Haber cümlesi yerine şart üslubunun tercih edilmesi, şart üslubunun daha beliğ ve etkili olmasındandır.   

Genel olarak  شَٓاءُ  fiilinin mef'ûlü bu cümlede olduğu gibi hazf edilir. Çünkü ibham; ilgi uyandırır, muhatabı dinlemeye teşvik eder. Ancak mef'ûl alışılmadık, garîb birşey olursa bu kuralın dışına çıkılarak zikredilir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Nahivciler  لَوْ  edatını, şart gerçekleşmediği için cevabının da gerçekleşmemesini gerektiren bir edattır diye tanımlamaktadırlar. Başka bir deyişle “şart bulunmadığından cevabın da bulunmadığını” ifade eder. (Abdullah Hacibekiroğlu, Arap Dilinde Edatların Metinde Kurduğu Anlamsal İlişkiler Doktora Tezi)

İstidrak harfinin dahil olduğu  وَلٰكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنّ۪ي  cümlesi, وَ ’la  شِئْنَا لَاٰتَيْنَا  cümlesine atfedilmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. 

Mazi fiil sebata, temekküne ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafat, s. 107) 

لٰكِنْ  kendisinden sonra gelen cümleye, önceki cümlenin hükmüne muhalif bir hüküm kazandırır. Bu yüzden kendisinden önce, sonradan gelecek cümleye muhalif veya mütenakız bir sözün geçmesi lazımdır. (İtkan, c. 2, s. 474)

الْقَوْلُ  ile kastedilen, Allah'ın şirk ve dalalet ehline vaat ettiği şeylerdir. (Âşûr)

لَاَمْلَـَٔنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ اَجْمَع۪ينَ

Ayetin son cümlesi mahzuf kasemin cevabıdır. Kasem fiilinin hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır. Mahzuf kasem ve cevabından oluşan terkip, kasem üslubunda gayrı talebî inşâî isnaddır. Kasemin cevap cümlesi  لَاَمْلَـَٔنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ اَجْمَع۪ينَ, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber inkârî kelamdır. 

اَجْمَع۪ينَ, manevi tekid harfidir.

İbtidaiyye olan  مِنَ  harfi ceri, Allah tarafından olduğu için şanı büyük olan bu sözün tazimi içindir. (Âşûr)

الْجِنَّةِ - النَّاسِ  kelimeleri arasında tıbâk-ı icab,  كُلَّ - اَجْمَع۪ينَ  ve  نَفْسٍ  - النَّاسِ - الْجِنَّةِ , gruplarındaki kelimeler arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

شِئْنَا مِنّ۪ي  kelimelerinde müfret - cemi arasında güzel bir iltifat sanatı vardır.

Tekid nunları, bitiştikleri fiile istikbal manası kazandıran bir edatın veya durumun bulunması halinde muzari fiilin sonuna gelirler. (Soru, arz, tekid lamı, ummak, teşvik, nehiy, temenni ve yemin gibi.) Tekid nûnu çoğu zaman sarih kasem, gizli kasem ve nehiyden sonra gelir. Hal ve istikbal ifade eden muzari fiilin manasını sadece istikbal anlamına hamleder ve bu nun, َّfiilin üç defa tekidini sağlar. (Mehmet Altın, Kur'an’da Tekid Üslupları ve Çeşitleri, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2017/3)

Ayetteki  اَجْمَع۪ينَ  [bütün]  ifadesi,

a) Tekid olabilir. Açık olan budur.

b) Hal de olabilir yani “toplanmış oldukları halde" manasınadır.

Allah Teâlâ niçin bütün insanları ve cinleri cehennemi dolduracaklarından saymıştır? Biz deriz ki: Buradaki min edatı, cinsin beyanı içindir yani “Başkasından değil, cin ve insan cinsinden doldurulur o cehennem” demek olup bu, meleklere güven vermek içindir. Ayetteki bu ifade, bütün insanların ve cinlerin, oraya girmesini gerektirmeyip tıpkı bir kimsenin, “Kesemi dirhemlerden doldurdum” şeklindeki sözünden, kesenin dışında artık hiç dirhem kalmadığı manasının anlaşılmaması gibidir. (Fahreddin er-Râzî)

فَذُوقُوا بِمَا نَس۪يتُمْ لِقَٓاءَ يَوْمِكُمْ هٰذَاۚ 

Fiil cümlesidir. Mekulü’l kavl olan ayet, atıf harfi  فَ  ile mukadder söze matuftur. Takdiri, قيل لهم: تركتم الإيمان (Onlara şöyle denildi: İmanı terk ettiniz.) şeklindedir..

ذُوقُوا  nunun hazfiyle mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul و’ı fail olup mahallen merfûdur. 

مَا  masdar-ı müevvel  بِ  harf-i ceriyle  ذُوقُوا  fiiline mütealliktir. ذُوقُوا ’nun mef'ûlü bihi mahzuftur. Takdiri,  ذوقوا العذاب (Azabı tadın.) şeklindedir. 

نَس۪يتُمْ  fiili sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur.

لِقَٓاءَ  mef'ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  يَوْمِكُمْ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. هٰذَاۚ  işaret zamiri  يَوْمِكُمْ ’den bedel olup mahallen mecrurdur.

Bedel: Metbuundaki kapalılığı açıklamak ve pekiştirmek gibi sebeplerle getirilen ve irab bakımından metbuuna uyan tabidir. Bedelden önce gelen ve bedelin irabını almış olduğu kelimeye “mübdelün minh” denir. Bedel 3 gruba ayrılır: 1. Bedel-i kül, 2. Bedel-i baz, 3. Bedel-i iştimal. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 اِنَّا نَس۪ينَاكُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

İsim cümlesidir. اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder. نَا  mütekellim zamiri  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur. نَس۪ينَاكُمْ cümlesi, اِنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur.  

نَس۪ينَا  fiili  ي  üzere mukadder sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

Muttasıl zamir  كُمْ  mef'ûlün bih olarak mahallen mansubdur. ذُوقُوا  atıf harfi وَ ’la birincisine matuftur. 

ذُوقُوا   fiili  نَ ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. عَذَابَ mef'ûlun bih olup fetha ile mansubdur. الْخُلْدِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. بِ  sebebiyyedir. مَا  masdar-ı müevvel  بِ  harf-i ceriyle  ذُوقُوا  fiiline mütealliktir. 

كُنْتُمْ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. تُمْ  muttasıl zamir,  كُنْتُمْ ’ün ismi olarak mahallen merfûdur. تَعْمَلُونَ  fiili  كُنْتُمْ ’ün haberi olarak mahallen mansubdur. 

فَذُوقُوا بِمَا نَس۪يتُمْ لِقَٓاءَ يَوْمِكُمْ هٰذَاۚ 

Cümle takdiri, …قيل لهم : تركتم الإيمان  [Onlara şöyle denildi: İmanı terk ettiniz.] olan mukadder sözün mekulü’l kavline matuftur.

فَذُوقُوا بِمَا نَس۪يتُمْ لِقَٓاءَ يَوْمِكُمْ هٰذَاۚ  cümlesi emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

فَذُوقُوا  fiiline müteallık olan müşterek ism-i mevsûl  مَا ’nın sılası olan  نَس۪يتُمْ لِقَٓاءَ يَوْمِكُمْ هٰذَاۚ  , müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtida-i kelamdır. بِ  sebebiyyedir.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, s. 107)

فَذُوقُوا [(Azabı) tadın!] tehekkümî istiaredir. Azap acı bir yiyeceğe benzetilip bu yiyecek hazf edilmiş, levazımı olan tatmak zikredilmiştir. Câmi’ acıyı hissetmektir.

لِقَٓاءَ يَوْمِكُمْ هٰذَا  ifadesi hesap gününden kinayedir.

يَوْمِكُمْ ’den bedel olan işaret ismi  هٰذَاۚ, hesap gününe dikkat çekerek tazim ifade eder.

Ayetteki, هٰذَا  kelimesi, gün’e, o günün likasına (kavuşmasına) ve azaba bir işaret olabilir. Daha sonra Allah Teâlâ “Biz de sizi unuttuk” buyurmuştur. Bu, “Tıpkı unutanın yaptığı gibi ümitlerinizi tamamen kırmak için sizi büsbütün terk ettik. Artık size dönüp bakmayacağız” demektir. (Fahreddin er-Râzî)

 اِنَّا نَس۪ينَاكُمْ 

İtiraziyye olarak fasılla gelen cümle,  اِنَّ  ile tekid edilmiş sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. Aciz bırakma ve yergi kastıyla gelen bu itiraz cümlesi itnab babındandır.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden,  اِنَّ, isim cümlesi isnadın tekrarı sebebiyle üç katlı bir tekid ve yerine göre de tahsis ifade eden çok muhkem/sağlam cümlelerdir. (Elmalılı, Kadir Suresi 1)

Cümlede müsnedin mazi fiil cümlesi olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs, temekkün ve istikrar anlamları katmıştır.

نَس۪يتُمْ - نَس۪ينَاكُمْ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır. 

نَس۪يتُمْ لِقَٓاءَ يَوْمِكُمْ  [Bugününüze kavuşmayı unuttunuz] ile  اِنَّا نَس۪ينَاكُمْ [biz de sizi unuttuk] arasında müşâkele vardır. Musakele, lafızların bir, mananın farklı olması demektir. Çünkü Yüce Allah unutmaz. Maksat, (unutulmuş bir şeyin bırakılması gibi sizi azap içinde bırakırız). (Safvetu't Tefasir)

 وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

Emir üslubunda talebî inşâî isnad formundaki  وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ  cümlesi, birinci فَذُوقُوا  cümlesine atfedilmiştir.

Müşterek ism-i mevsûl  مَا , mecrur mahalde, harfi cerle birlikte  ذُوقُوا  fiiline mütealliktir. Sılası  كَان ’nin dahil olduğu isim cümlesi  كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ , faide-i haber ibtidaî kelamdır.

كَان ’nin haberinin muzari fiil sıygasında cümle olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

كَان ’nin haberi isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri, c. 5, s. 124)

كَان ’nin haberinin muzari fiili olarak gelmesi ise durumun yenilenerek tekrar ettiğine işaret eder. (Vakafat, s. 103)

ذُوقُوا عَذَابَ  [Azabı tadın] ibaresinde istiare vardır. Azab, tadılması arzu edilen lezzetli bir yiyeceğe benzetilmiştir. Bu istiareden amaç, azabın korkunçluğunu muhataba hissettirmektir.  عَذَابَ ’ın  الْخُلْدِ  ile izafeti bu etkiyi iyice artırmaktadır.

Az sözle çok anlam ifade eden عَذَابَ الْخُلْدِ izafetinde, sıfat mevsûfuna izafe edilmiştir. Sıfat tamlaması, izafetin verdiği manayı karşılayamaz.

İzafette bu kişinin bu özelliği ile tanındığı, meşhur olduğu ve bu özelliğin onun tabiatı, karakteri haline geldiği manası vardır. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri, Ahkaf Suresi 20)

Ayette anlamları farklı olan  مَا ’larda tam cinas ve bu kelimelerle  ذُوقُوا  fiilinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır. 

وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ  [Yaptığınız şeylerden dolayı ölümsüzlük azabını tadın.] emrinin tekrar edilmesi; tekid içindir, bir de mef'ûl açık verildiği içindir. Ayrıca kötü fiillerinin yalanlama ve isyanlar gibi sebebi de gösterilmiştir. Nitekim buna akıbetlerini düşünmemeleri de gerekçe gösterilmiştir ki bu, ikisinin de bunu gerektirdiğini gösterir. (Beyzâvî)

Ayetin son cümlesi, tekidi tekrar ve pekiştirmek mahiyetindedir. (Ebüssuûd)

Ayet-i Kerime’deki  ذُوقُوا [tadın]  ifadesinin tekrarlanması, pekiştirmek, inkârcılara karşı olan öfkeyi ortaya çıkarmak için ve bir de söz konusu azabın sebebinin sadece belirtilen unutma olmadığını; aksine dünyada devam etmiş oldukları inkâr ve günahlarından ibaret başka sebepleri olduğunu bildirmek içindir. (Ruhul Beyan)

İnkârcıların hakikatleri açık seçik gördükten sonra “Artık kesin olarak inandık” diyeceklerini, ama bunun Allah katında bir değer taşımayacağını bildiren âyetleri takiben, kimlerin gerçek mânada iman etmiş sayılacakları açıklanmakta, bu kapsamdakilerin övgüye lâyık hallerinden ve kendileri için hazırlanan nimetlerin eşsizliğinden söz edilmektedir. Buna göre gerçek müminler Allah’ın âyetlerine sırf O’nun katından gelmiş olduğu için teslimiyet gösterenlerdir. Müminlerin övgüyle anılan özelliklerinin başında kibirden uzak olmaları, Allah’ın âyetlerine derin bir saygı duymaları ve rablerini hamd ile tesbih etmeleri gelmektedir. Bu da kişinin ancak, kendisi için en büyük değerin yüce yaratıcıya kul olma idrakinde yattığını anlaması halinde evrendeki yerini iyi belirleyebileceğini ve insana yaraşır bir hayat sürmeyi başarabileceğini göstermektedir.

İbn Âşûr, burada müminlerin Allah’ın âyetleri hatırlatıldığında hemen secdeye kapanmalarından ve rablerini hamd ile tesbih etmelerinden söz edilmesinin, imanın en üst düzeyinde bulunanları ve Resûlullah’ın ashabının o gün bilinen bir durumunu anlatmak üzere yapılmış bir tasvir olduğunu, dolayısıyla bu nitelikleri taşımayanların gerçek mânada iman etmiş sayılmayacakları gibi bir anlam çıkarılamayacağını belirtir (XXI, 227-228). Secdeye kapanmanın tam teslimiyetin ve kulun mâbuduna olan derin saygısının sembolü olduğu ve âyette büyüklük taslamamaya özel vurgu yapıldığı dikkate alındığında, kanaatimizce, o dönem için dahi lafzî bir yoruma gitmeksizin, burada Allah’a gayb yoluyla iman etme, kulluk tevazuu ve bilinci içinde O’na gönülden teslimiyet ve saygı göstermenin övüldüğü anlamı öne çıkarılabilir.

Âyetin, “Vücutları yatak görmez” diye çevrilen kısmını lafzan “Yanları yataklardan ayrı kalır, uzak durur” şeklinde tercüme etmek mümkündür. Tefsirlerde, burada övgüyle sözü edilen müminlerin Allah’ı anmak, O’na yalvarmak, ibadet etmek ve özellikle nâfile namaz kılmak için gece uykularını terketmelerinin kastedildiği yorumuna ağırlık verildiği ve değişik gece namazı türlerinin zikredildiği görülmektedir (bk. Taberî, XXI, 99-102; Râzî, XXV, 180; Şevkânî, IV, 291). Burada daima Allah’ı anan ve O’nu asla dilinden, gönlünden uzak tutmayan müminlerin kastedildiği yorumunu yapanlar da olmuştur (Taberî, XXI, 101). Âyette geçen korku ve ümit, bir taraftan Allah’ın azabına uğramaktan endişe duyarken diğer taraftan da O’nun rahmetinden ümit kesmemek şeklinde açıklanır. Müminin hayata ve geleceğe bakışı konusunda dengeli olmayı öğütleyen bu içerikteki âyet ve hadislerden hareketle İslâm âlimleri havf ve recâ terimlerini geliştirmişlerdir. Özellikle tasavvufta bu terimler üzerinde geniş bir biçimde durulmuştur (bu konuda bk. Hicr 15/49-50).

15-16. âyetlerde müminlerin övgüyle anılan özelliklerinin başında kişinin rabbine mutlak saygı ve teslimiyet içinde bulunması gelmektedir. Böyle bir imanın davranışlara yansıması da iki yönlü olmaktadır. Bu tezahürün psikolojik yönü, insanın kendisini sürekli kontrol altında tutabilmesi, ne kadar geniş imkânlar içinde veya ne büyük mahrumiyetlerle karşı karşıya olursa olsun kendisini olayların akışına bırakıvermemesi, özellikle ibadet ve duadan güç alarak bir irade sınavı içinde olduğunun bilincini koruması; sosyal yönü de, kişinin içinde yaşadığı sosyal ortamı ve başkalarına karşı ödevlerini görmezden gelmemesi şeklinde ifade edilebilir ki, âyette “Kendilerine verdiğimiz rızıktan da Allah için harcarlar” buyurularak bu hususa dikkat çekilmiştir (infak hakkında bk. Bakara 2/245, 254, 261).

Dünya hayatını insana yaraşır biçimde değerlendirebilenlerin âhiretteki en büyük ödülleri Allah’ın kendilerinden hoşnut olduğunu öğrenmeleri olacaktır. Dünyadaki güzel davranışları karşılığında orada verilecek nimetlerin bu hayattaki tasavvurlara sığmayacağı birçok âyet ve hadisten anlaşılmaktadır. Resûl-i Ekrem Cenâb-ı Allah’ın, “Ben sâlih kullarım için hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşerin hayal edemeyeceği şeyler hazırladım” buyurduğunu ifade ettikten sonra Secde sûresinin 17. âyetini okumuştur (Buhârî, “Tefsîr”, 32/1). 19. âyette geçen cennetü’l-me’vâ tamlamasını bazı âlimler müstakil bir isim olarak düşünmüşlerdir; bu anlayışa göre tamlamayı “Me’vâ cenneti” şeklinde ve bir özel isim tarzında çevirmek gerekir. Fakat hâkim kanaate göre burada geçen “sığınılacak, barınılacak yer” anlamındaki me’vâ kelimesi cenneti nitelemektedir (Bekir Topaloğlu, “Cennet”, DİA, VII, 376); bu sebeple, belirtilen tamlama, meâlinde “huzur içinde kalacakları cennetler” şeklinde çevrilmiştir.

İnsanların dinden bağımsız değer ölçüleri dinî-ilâhî olanlarla örtüşmeyebilir. 18. âyette mümin ile inanmayanların veya günaha batmış bulunanların aynı değerde olmadıkları ortaya konmakta; takip eden âyetlerde de bu değer farkının âhiretteki yansıması açıklanmaktadır.

اِنَّمَا يُؤْمِنُ بِاٰيَاتِنَا الَّذ۪ينَ اِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّداً وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ

اِنَّـمَٓا  kâffe ve mekfufedir. Kâffe; men eden, alıkoyan anlamında olup buradaki ma-i kâffeden kasıt ise  اِنَّ  harfinden sonra gelen ve onun amel etmesine mani olan  مَا  demektir.

يُؤْمِنُ  damme ile merfû muzari fiildir. بِاٰيَاتِ  car mecruru  يُؤْمِنُ  fiiline mütealliktir. Cemi müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ, fail olup mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  اِذَا ذُكِّرُوا بِهَا ’dir. Îrabtan mahalli yoktur.

اِذَا  şart manalı ,cümleye muzâf olan,cezmetmeyen zaman zarfıdır. Vuku bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir. 

(إِذَا)’dan sonraki şart cümlesinin, fiili, mazi veya muzâri manalı olur. Cevabı ise umûmiyetle muzâri olur, mazi de olsa muzâri manası verilir: 

a) (إِذَا)  fiil cümlesinden önce gelirse, zarf (zaman ismi); isim cümlesinden önce gelirse (mufâcee=sürpriz) harfi olur.

b) (إِذَا)’nın cevap cümlesi, iki muzâri fiili cezm edenlerin cevap cümleleri gibi mâzi, muzâri, emir, istikbâl, isim cümlesi... şeklinde gelir. Cevabın başına (ف)’nın gelip gelmeme durumu, iki muzâri fiili cezm edenlerinkiyle aynıdır.

c) Sükûn üzere mebnîdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

ذُكِّرُوا  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

ذُكِّرُوا  damme üzere mebni meçhul mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı naib-i fail olarak mahallen merfûdur. بِهَا  car mecruru ذُكِّرُوا  fiiline mütealliktir.  

خَرُّوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. سُجَّداً  hal olup fetha ile mansubdur. سَبَّحُوا  atıf harfi وَ ’la makabline matuftur. 

Hal cümlede failin, mef'ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal “nasıl” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zil-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubtur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazfedilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 

2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 

3. Şibh-i cümle olan hal (Harfi cerli veya zarflı isim). (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

سَبَّحُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. بِحَمْدِ  car mecruru سَبَّحُوا  fiiline mütealliktir. رَبِّهِمْ muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. Muttasıl zamir  هِمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

سَبَّحُوا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi  سبح ’dir.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef'ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar. يُؤْمِنُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi أمن ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.  

وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ

İsim cümlesidir. وَ  haliyyedir. Munfasıl zamir  هُمْ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  لَا يَسْتَكْبِرُونَ  mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur. 

لَا  nefiy harfi olup olumsuzluk manasındadır.

يَسْتَكْبِرُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur. 

يَسْتَكْبِرُونَ  fiili, sülâsi mücerrede üç harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İstif’âl babındandır. Sülâsisi, كبر ’dir. 

Bu bab fiile taleb,tahavvül, vicdan, mutavaat, ittihaz ve itikad gibi anlamlar katar.

اِنَّمَا يُؤْمِنُ بِاٰيَاتِنَا الَّذ۪ينَ اِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّداً وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ 

İstiînâfiyye olarak fasılla gelen ayete dahil olan  اِنَّمَا, kâffe ve mekfufe’dir.

Kâffe; men eden alıkoyan anlamında olup buradaki  مَا  kâffeden kasıt ise اِنَّ  harfinden sonra gelen ve onun amel etmesine mani olan/alıkoyan  مَا  demektir.

اِنَّمَا  kasr edatı, siyakında açıkça veya zımnen bir sorunun olduğu ayetlerde cevap olarak gelir. Muhatap konunun cahili değildir ve doğruluğuna itiraz etmiyordur ya da bu konuma konulmuştur. Bu edatla kasr, müspet siyâkında gelir (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi) 

اِنَّمَا  kasr edatıyla tekid edilmiş cümle, müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber inkârî kelamdır. 

Kasr, fiille fail arasındadır. Kasr-ı sıfat ale’l mevsûftur.

Ayetlere inananların, sadece ayetleri işittikleri zaman secdeye kapananlar olduğu  vurgulanmıştır.

Kasr, izafîdir. (Âşûr)

Müsnedün ileyhin ism-i mevsulle marife olması, bahsi geçenlerin bilinen kişiler olduğunu belirtmesi yanında, onlara tazim ifadesi içindir.

Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Car-mecrur  بِاٰيَاتِنَا  önemine binaen faile takdim edilmiştir.

Veciz anlatım kastıyla gelen  بِاٰيَاتِنَا  izafetinde Allah Teâlâ’ya aid zamire muzaf olan ayetler, şan ve şeref kazanmıştır.

Fail konumundaki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nın sılası olan cümle, müstakbel şart manalı zaman zarfı  إِذَا ’nın dahil olduğu şart cümlesidir.

ذُكِّرُوا بِهَا  cümlesi, muzâfun ileyhi konumunda şart cümlesidir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

ف  karinesi olmadan gelen cevap cümlesi  خَرُّوا سُجَّداً  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. Haber cümlesi yerine şart üslubunun tercih edilmesi, şart üslubunun daha beliğ ve etkili olmasındandır.   

Nahivcilere göre şart fiili olarak kullanılan mazi fiil gelecek zaman ifade eder. (Fâdıl Sâlih Samerrâî, Beyânî Tefsîr Yolu, c. 2, s. 88)

ذُكِّرُوا  fiili, meçhul bina edilmiştir. Meçhul bina edilen fiillerde mef'ûle dikkat çekme kastı vardır. Çünkü malum bina edildiğinde mef'ûl olan kelime meçhul binada naib-i fail olur.

Meçhul bina, naib-i failin bu fiilde bir dahli olmadığına da işaret eder. (Dr. Adil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Teemmülat fi Sûret-i İbrahim, s. 127)

Müsnedin ileyh, tazim ve teşvik için ism-i mevsûlle marife olabilir.

İsm-i fail vezninde gelerek hudûs ve yenilenme ifade eden  سُجَّداً  kelimesi, خَرُّوا  fiilinin failinden haldir. Hal, cümlede failin, mef'ûlün veya her ikisinin durumunu bildirmek için kullanılan vasfı ifade eden ıtnâb sanatıdır.

Aynı üslupta gelen  وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ  cümlesi, atıf harfi  وَ ’la şartın cevabına atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekküne ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafat, s. 107)  

رَبِّهِمْ  izafeti muzâfun ileyhin şanı içindir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  رَبِّ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

خَرُّوا - سُجَّداً ve  سَبَّحُوا - بِحَمْدِ  gruplarındaki kelimeler arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

بِاٰيَاتِنَا  - رَبِّهِمْ  kelimeleri arasında mütekellimden geçişe güzel bir iltifat sanatı vardır.

Ayetin metninde Rabb kelimesinin, onlara ait zamire izafe edilmesi (Rabblerini... denilmesi), tesbih ile hamdin illetini ve onların bunu, Allah'ın, kendilerinin Rabbi olduğu mülahazasıyla yaptıklarını bildirmek içindir. (Ebüssuûd)

 وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ

Hal  و ’ıyla gelen  وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ  cümlesi, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Hal, cümlede failin, mef'ûlün veya her ikisinin durumunu bildirmek için kullanılan vasfı ifade eden tetmim ıtnâbı sanatıdır.

Cümlenin müsnedi olan  لَا يَسْتَكْبِرُونَ, menfi muzari fiil sıygasında gelmiştir. Bu durum hükmü takviye, teceddüt ve istimrar ifade eder. Ayrıca muzari fiil muhatabın dikkatini tecessüm özelliğiyle uyararak konuyu anlamasında yardımcı olur.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

Onların kibirsiz oldukları; ihtisas ifadesi için fiil şeklindeki müsned olarak gelmiştir. Yani kibirsizlik, onlara tahsis edilmiştir. Kibirli olan müşriklerdir. Onların tabiatında kibir vardır demektir. (Âşûr)

Kasr, müsnedün ileyhle, müsned arasındadır.  هُمْ  maksurun aleyh/mevsûf, لَا يَسْتَكْبِرُونَ maksur/sıfat olmak üzere, kasr-ı sıfat, ale’l-mevsûftur. 

Nefy harfinin müsnedün ileyhden sonra gelmesi ve müsnedin de fiil olması halinde bu terkip; hükmü takviye ifade eder. Ancak bazı karineler vasıtasıyla tahsis de ifade edebilir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi) 

Bu ayet secde ayetidir. Tilavet secdesi yapmak gerekir.

Namaz kılan kişinin namazda secde ayeti okuması halinde, secde ayetinden sonra üç ayetten daha fazla okumayıp rükûya eğilecekse tilavet secdesine niyet ederek rükûya gider. Yapmış olduğu bu rükû aynı zamanda tilavet secdesi yerine de geçer. Şayet üç ayetten daha fazla okuyacaksa tilavet secdesine niyet ederek doğrudan secdeye gider ve bir defa secde yaptıktan sonra ayağa kalkıp kaldığı yerden kıraate devam eder. (el-Fetâva’l-Hindiyye, I, 147)

Tilavet secdesi, namaz değilse de taharet, kıbleye dönmek, niyet etmek, avret yerlerinin örtülü olması gibi namazda aranan şartlar tilavet secdesinde de aranır. Ancak tilavet secdesinde iftitah tekbiri sünnettir.

Tilavet secdesi yapacak kişi, ellerini kaldırmadan doğrudan doğruya أللّه أكبر diyerek bir kere secdeye gidip üç defa  سُبحان ربِّي العالي  dedikten sonra yine أللّه أكبر  diyerek secdeden kalkar. Böylece tilavet secdesi tamamlanmış olur. Yani tilavet secdesinden sonra teşehhüt miktarı oturmak ve selam yoktur.

Tilavet secdesini gerektiren ayetleri işiten kişinin, hemen secde yapmaya fırsat bulamaz ise سَمِعۡنَا وَأَطَعۡنَاۖ غُفۡرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَیۡكَ ٱلۡمَصِیرُ  demesi müstehaptır. O anda yapamadığı secdeyi daha sonra yapar. (Şürünbülâlî, Merâkı’l Felâh, s. 183)

Kur'an-ı Kerim okunurken secde ayetlerini okuyan veya dinleyen kimsenin tilavet secdesi yapması vaciptir. Secde ayeti okuyan kişi namazda değilse ister ayeti okur okumaz, ister daha sonra kalkıp secdeyi yapar. (Mevsılî, el-İhtiyâr, I, 254)

  Cefeve جفو :   Cefâ جَفاءٌ lafzı aslen bir vadi ya da derenin veya kaynayan tencerenin kenarlarına ya da dışına attığı köpük, çer çöp türünden şeylerdir. (Müfredat)

  Kuran’ı Kerim’de sadece bu ayette geçmiştir. (Mu'cemu-l Mufehres)

  Türkçede kullanılan şekli cefâdır. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi) 

تَتَجَافٰى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَطَمَعاًۘ

تَتَجَافٰى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ  cümlesi سَبَّحُوا ’nun failinin hali olarak mahallen mansubdur. 

Fiil cümlesidir. تَتَجَافٰى  elif üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. جُنُوبُ fail olup damme ile merfûdur. Muttasıl zamir  هُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

عَنِ الْمَضَاجِعِ  car mecruru  تَتَجَافٰى  fiiline mütealliktir. يَدْعُونَ  cümlesi  جُنُوبُهُمْ ’deki zamirin hali olarak mahallen mansubdur. 

Hal cümlede failin, mef'ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal “nasıl” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zil-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubtur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazfedilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 

2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 

3. Şibh-i cümle olan hal (Harfi cerli veya zarflı isim).

Burada hal muzari fiil cümlesi olarak gelmiştir. Hal müsbet (olumlu) muzari fiil cümlesi olarak geldiğinde umumiyetle başında  “و ” gelmez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يَدْعُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur. رَبَّهُمْ  mef'ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  هُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. خَوْفاً  mef'ûlü lieclih olup fetha ile mansubdur.

Fiilin oluş sebebini bildiren mef'ûldür. “Mef’ûlün lieclihi” veya “Mef’ûlün min eclihi” de denir. Mef’ûlün leh mansubtur. Fiile “neden, niçin” soruları sorularak bulunur.

Türkçede “için, -den dolayı sebebiyle, -sın diye, ta ki, zira, maksadıyla, uğruna” gibi manalara gelir. Mef’ûlün leh fiilinin önüne geçebilir.

2 tür kullanımı vardır: 1) Harfi cersiz kullanımı. 2) Harfi cerli kullanımı

1) Harfi cersiz kullanımı:

Harfi cersiz olması için şu şartlar gereklidir:

a) Mef’ûlün leh, cümledeki fiilin masdarı dışında bir masdar olmalıdır.

b) Nekre (belirsiz) olmalıdır.

c) Mef’ûlün leh olacak mastarın (iç duygularımızı ifade ettiğimiz, “saygı göstermek, küçümsemek, korkmak, bilmek, bilmemek” gibi) kalbî fiillerden olması gerekir.

d) Fiilin faili ile mef'ûlün faili aynı olmalıdır.

e) Fiilin oluş zamanı ile mef'ûlün lehin oluş zamanı aynı olmalıdır.

Mef’ûlün lehin harfi cersiz kullanılabilmesi için yukarıdaki 5 şartın beraber bulunması gerekir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

طَمَعاً  atıf harfi وَ ’la  خَوْفاً ’e matuftur. 

تَتَجَافٰى  sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tefâ’ul babındandır. Sülâsîsi جفو ’dir. Tefâ’ul babı müşareket manasında kullanılır.

Musareket: Bir işin iki kişi veya iki grup arasında yapıldığını anlatır. Fail ile mef'ûl aynı işi yapmıştır. Müşareket bâbı olan müfaale babıyla bu bab arasındaki fark: Müfaale babında lafızda fail olan, işi başlatan ve galip durumunda olandır. Bu babda ise fail ile mef'ûl arasında işi yapma konusunda müsavilik (eşitlik) olandır. Bu sebeple tefaul babında her ikisi de faillikte aynı olup mağlup olan olmadığından bazen mef'ûl zikredilmez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ

وَ  atıf harfidir. Matuf ile matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ile matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مَّا  müşterek ism-i mevsûl  مِن  harf-i ceriyle  يُنْفِقُونَ  fiiline mütealliktir.İsm-i mevsûlun sılası  رَزَقْنَا ’dır. Îrabtan mahalli yoktur. Aid zamiri mahzuftur. 

رَزَقْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُمْ  mef'ûlun bih olarak mahallen mansubdur. يُنْفِقُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur. 

يُنْفِقُونَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi نفق ’dır.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder. 

تَتَجَافٰى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَطَمَعاًۘ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ

Cümle önceki ayetteki  سَبَّحُوا ’nun failinin halidir. Hal cümleleri, manayı tamamlamak ve pekiştirmek için yapılan tetmim ıtnâbıdır. 

Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde, muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

جُنُوبُهُمْ ’un, تَتَجَافٰى  fiiline isnadı cüz-kül alakasıyla mecâz-ı mürseldir. 

Sülâsisi  جفو  olan  تَتَجَافٰى  fiili  تفاعلة  babındadır. Bu bab, fiile müşareket, izhar, tedric, mutavaat anlamları katar. Bu bab türemiş olduğu mücerret fiille aynı anlamda da kullanılır.

تَتَجَافٰى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ  [Onların yanları, yataklarından uzaklaşır.] cümlesi, geceleyin çok ibadet etmek ve zühd hayatı yaşamaktan kinayedir. (Safvetu't Tefasir)

يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَطَمَعاً  cümlesi  جُنُوبُهُمْ ’un halidir. Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde Rabb isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Müminlere aid zamirin Rabb ismine izafesi onları tazim ve teşrif ifade eder.

خَوْفاً  ve tezat nedeniyle ona atfedilen وَطَمَعاًۘ, mef'ûlü lieclihtir.

خَوْفاً  (Korku) - طَمَعاًۘ  (Ümit) kelimeleri arasında tıbak-ı hafiyy sanatı vardır. (Safvetu't Tefasir) 

Öncesine atfedilen  وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ  cümlesinin atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan cümlede, takdim-tehir sanatı vardır. Car-mecrur  مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ, amili olan  يُنْفِقُونَ ’ye, ihtimam için takdim edilmiştir. 

Mecrur mahaldeki müşterek ism-i mevsûl  مَٓا ’nın sılası olan  رَزَقْنَاهُمْ , mazi fiil sıygasında gelerek sebata, temekküne ve istikrara işaret etmiştir. Rızık verenin Allah Teâlâ olduğunu vurgulamak içindir.

رَزَقْنَاهُمْ  fiilinin, azamet zamirine isnad edilmesi tazim ifade eder. 

رَبَّهُمْ  - رَزَقْنَاهُمْ  kelimeleri arasında gâibten mütekellime geçişe güzel bir iltifat sanatı vardır.

Secde edenlerin hallerinin sayılması taksim sanatıdır.

Ayet-i kerimede kastedilen, gece ibadetidir. Yani ayet, gece ibadetinde bulunanların durumu hakkında inmiştir. Şüphesiz farz namazın dışında en faziletli namaz gece namazıdır. (Ruhu’l Beyan)

فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَٓا اُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ اَعْيُنٍۚ جَزَٓاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

وَ  atıf harfidir. Matuf ile matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ile matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

لَا  nefiy harfi olup olumsuzluk manasındadır. تَعْلَمُ  damme ile merfû muzari fiildir. نَفْسٌ  fail olup lafzen merfûdur. مَٓا  müşterek ism-i mevsûlü mef'ûlun bih olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası اُخْفِيَ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur. 

اُخْفِيَ  fetha üzere mebni, meçhul mazi fiildir. Naib-i faili müstetir olup takdiri  هو’dir.

لَهُمْ  car mecruru اُخْفِيَ  fiiline mütealliktir. مِنْ قُرَّةِ  car mecruru naib-i failin mahzuf haline mütealliktir. اَعْيُنٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

جَزَٓاءً  amili  اُخْفِيَ ’in mef'ûlü lieclihi olup fetha ile mansubdur. 

Fiilin oluş sebebini bildiren mef'ûldür. “Mef’ûlün lieclihi” veya “Mef’ûlün min eclihi” de denir. Mef’ûlün leh mansubtur. Fiile “neden, niçin” soruları sorularak bulunur.

Türkçede “için, -den dolayı sebebiyle, -sın diye, ta ki, zira, maksadıyla, uğruna” gibi manalara gelir. Mef’ûlün leh fiilinin önüne geçebilir.

2 tür kullanımı vardır: 1) Harfi cersiz kullanımı. 2) Harfi cerli kullanımı

1) Harfi cersiz kullanımı:

Harfi cersiz olması için şu şartlar gereklidir:

a) Mef’ûlün leh, cümledeki fiilin masdarı dışında bir masdar olmalıdır.

b) Nekre (belirsiz) olmalıdır.

c) Mef’ûlün leh olacak mastarın (iç duygularımızı ifade ettiğimiz, “saygı göstermek, küçümsemek, korkmak, bilmek, bilmemek” gibi) kalbî fiillerden olması gerekir.

d) Fiilin faili ile mef'ûlün faili aynı olmalıdır.

e) Fiilin oluş zamanı ile mef'ûlün lehin oluş zamanı aynı olmalıdır.

Mef’ûlün lehin harfi cersiz kullanılabilmesi için yukarıdaki 5 şartın beraber bulunması gerekir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مَا  ve masdar-ı müevvel  بِ  harf-i ceriyle جَزَٓاءً ’e mütealliktir. 

كَانُوا  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. كَانُوا ’nun ismi, cemi müzekker olan  و  muttasıl zamirdir, mahallen merfûdur. يَعْمَلُونَ  fiili  كَانُوا ’nun haberi olarak mahallen mansubdur.

يَعْمَلُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.  

اُخْفِيَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  خفي ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.

فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَٓا اُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ اَعْيُنٍۚ جَزَٓاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

فَ  atıf harfidir. Ayet hükümde ortaklık nedeniyle 15. ayetteki …إنّما يؤمن  cümlesine atfedilmiştir.

Ayetteki ilk cümle  فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَٓا اُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ اَعْيُنٍۚ , menfi muzari fiil sıygasında gelerek hudus, teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir. Faide-i haber, ibtidaî kelamdır. Müsnedün ileyh olan  نَفْسٌ ’daki tenvin kesret ifade eder. Nefiy siyakında nekre, umum ve şumûle işarettir.

Mef’ûl konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَا ’nın sılası olan  اُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ اَعْيُنٍۚ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtida-i kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, s. 107)

اُخْفِيَ  fiili meçhul bina edilmiştir. Meçhul bina edilen fiillerde mef'ûle dikkat çekme kastı vardır. Çünkü malum bina edildiğinde mef'ûl olan kelime meçhul binada naib-i fail olur.

Ayrıca bu bina naib-i failin bu fiilde bir dahli olmadığına da işaret eder. (Dr. Adil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Teemmülat fi Suret-i İbrahim, s. 127)

قُرَّةَ اَعْيُنٍ  [Göz aydınlığı] ifadesi; sevinç ve mutluluktan kinayedir. 

اَعْيُنٍ  kelimesinin, özel gözler, secde edenlerin gözleri anlamında olduğu için nekre kullanıldığı da söylenebilir.

جَزَٓاءً , mef'ûlü lieclih veya mahzuf fiil için mef'ûlü mutlak olarak mansubdur. 

Mecrur mahaldeki masdar harfi  مَا  ve akabindeki  كَانُوا يَعْمَلُونَ  cümlesi, masdar tevilinde  بِ  harfi ile birlikte  جَزَٓاءً ’e mütealliktir. Masdar-ı müevvel, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Masdar harfi  مَا ’ya dahil olan  بِ , harfi sebebiyyedir.

كان ’nin haberinin muzari fiille gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

كان ’nin haberinin muzari fiille gelmesi, geçmişte belirli bir süre devam edip biten eylemler ve geçmişte mutat olarak yapılan, âdet haline gelmiş davranışlar olmak üzere iki manaya delalet eder. (Vecih Uzunoğlu, Arap Dilinde  كَانَ ’nin Fiili ve Kur'an’da Kullanımı, DEÜ İlahiyat Fak. Dergisi Sayı 93)

كَان ’nin  haberinin muzari fiili olarak gelmesi ise durumun yenilenerek tekrar ettiğine işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, s.103)

Ayetteki  مَا ’larda tam cinas ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

تَعْلَمُ  -  يَعْمَلُونَ  kelimeleri arasında cinâs-ı nakıs ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

اَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كَانَ فَاسِقاًۜ

Hemze istifhâm harfidir. فَ  atıf harfidir. مَنْ  müşterek ism-i mevsûl mübteda olarak mahallen merfûdur.İsm-i mevsûlun sılası  كَانَ مُؤْمِناً ’dir. Îrabtan mahalli yoktur. 

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. كَانَ ’nin ismi, müstetir olup takdiri  هُو ’dir. مُؤْمِناً  kelimesi  كَانَ ’nin haberi olup lafzen mansubdur.

كَمَنْ  car mecruru mübteda  مَنْ ’nin mahzuf haberine mütealliktir. 

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. كَانَ ’nin ismi, müstetir olup takdiri  هُو ’dir.  فَاسِقاً  kelimesi كَانَ’nin haberi olup lafzen mansubdur.

 لَا يَسْتَوُ۫نَ

 Fiil cümlesidir.  لَا nefiy harfi olup olumsuzluk manasındadır. 

اَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كَانَ فَاسِقاًۜ لَا يَسْتَوُ۫نَ

فَ  atıf harfi, hemze inkârî istifham harfidir. İstifham üslubunda talebî inşâî isnaddır.

İstifham üslubunda gelmiş olmasına rağmen taaccüb ve kınama amacı taşıyan cümle mecaz-ı mürsel mürekkebtir. Ayrıca soruda tecâhül-i ârif sanatı vardır.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu için cümlede tecâhül-i ârif sanatı vardır.

Mübteda konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَنْ ’nin sılası  كَانَ مُؤْمِناً  şeklinde sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesidir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. 

Teşbih harfi  كَ  nedeniyle mecrur mahaldeki ikinci müşterek ism-i mevsûl  مَنْ , mübteda olan  مَنْ ’in mahzuf haberine mütealliktir. Sılası olan  كَانَ فَاسِقاً, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesidir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır.

İsim cümleleri, mübteda ve haberden oluşur. Zaman ifade etmez. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir.  İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu (sabit olması) veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

Ayetteki teşbih, teşbih edatı zikredildiği için mürsel, vech-u şebeh hazfedildiği için mücmeldir.

Haber olan  مُؤْمِناً  ve  فَاسِقاًۜ  kelimeleri ism-i fail vezninde gelerek sübût ve süreklilik ifade etmiştir.

İsim cümlesindeki ism-i fail istimrar ifade eder. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

مَنْ كَانَ مُؤْمِناً  cümlesiyle,  مَنْ كَانَ فَاسِقاًۜ  cümlesi arasında mukabele sanatı vardır.

مُؤْمِناً  -  فَاسِقاً  kelimeleri arasında tıbâk-ı hafiy sanatı vardır.

كَانَ -  مَنْ  kelimelerinin tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

لَا يَسْتَوُ۫نَ  cümlesi, beyanî istînâf olarak fasılla gelmiştir. Cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

Menfi muzari fiil sıygasında gelerek hükmü takviye, hudus, teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir. Faide-i haber, ibtidaî kelamdır.

مُؤْمِناً - فَاسِقاًۜ - يَسْتَوُ۫نَ  müfret ve cemi arasında geçişe güzel bir iltifat sanatı vardır.

Fiilin cemi olması manaya göredir. (Beyzâvî)    

Yani mümin ile fâsık arasındaki apaçık fark ortaya çıktıktan sonra o üstün vasıfları zikredilen mümin, halleri zikredilen fâsık gibi olur mu hiç! (Ebüssuûd)

Bundan önceki cümle ile aralarında benzerlik olmadığının ifade edilmesiyle, bu cümle ile ifade edilen mana, en beliğ ve kuvvetli şekilde tamamıyla bildirildiği, halde bu cümle ile de sarih olarak ifade edilmesi, bundan sonra gelecek tafsilatın buna bina edilmesi içindir. (Ebüssuûd)

17-18-19-20. ayetlerde cem mea-t tefrîk ve-t taksîm sanatı vardır.

اَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوٰىۘ نُزُلاً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

اَمَّا  şart ve tafsil harfidir. الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûl mübteda olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  اٰمَنُوا ’dir. Îrabtan mahalli yoktur.

Şart, tafsil ve tekid bildiren  اَمَّا  edatı, cevabının başındaki  ف  harfi ile ayırt edilir. Zira cevabının başında  ف  harfi varsa o şart edatıdır ve tekid bildirir, yok ise tafsil ifade eder. (Nida Sultan Çelikkaya, Haber Üslubu ve Haberin Muktezâ-i Zâhire Uygun Gelmemesi Durumu)

اٰمَنُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. عَمِلُوا  atıf harfi وَ ’la makabline matuftur.

عَمِلُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. 

الصَّالِحَاتِ  mef'ûlun bihtir. Aslında  أعمالا (ameller) şeklindeki mahzuf mef'ûlün bihinin sıfatıdır. Cemi müennes salim olduğu için nasb alameti kesradır.

فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوٰى  cümlesi mübteda الَّذ۪ينَ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.

لَهُمْ  car mecruru mahzuf mukaddem habere mütealliktir. جَنَّاتُ  muahhar mübteda olup lafzen merfûdur. الْمَأْوٰى  muzâfun ileyh olup  ىۘ  üzere mukadder kesra ile mecrurdur. نُزُلاً  kelimesi  جَنَّاتُ ’nün hali olup fetha ile mansubdur. 

مَا  ve masdar-ı müevvel  بِ  harfi-i ceriyle  نُزُلاً ’e mütealliktir. كَانُوا   nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.

كَانُوا ’nun ismi, cemi müzekker olan  و  muttasıl zamiridir, mahallen merfûdur. يَعْمَلُونَ  fiili  كَانُوا ’nun haberi olarak mahallen mansubdur. 

اَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوٰىۘ 

İstînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Şart ve tafsil harfi  اَمَّا ’nın dahil olduğu sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, şart üslubunda faide-i haber talebî kelamdır.

اَمَّا  harf-i şart, tafsil ve tekid için kullanılır. Şart harfi olması için kendisinden sonra  فَ  harfinin gelmesi zorunludur. Zemahşerî,  اَمَّا  cümleye tekid anlamı kazandırır, demiştir. (İtkan, c. 1, s. 421)

اَمَّا , haberin mübtedaya isnadını tekid eder. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri, Casiye Suresi 31, c. 6, s. 267) 

Has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ  mübtedadır. Müsnedün ileyhin ism-i mevsûlle gelmesi söz konusu kişilere tazim ve teşvik ifade eder. 

Sılası olan  اٰمَنُوا,  müspet mazi fiil sıygasında gelerek hudûs, temekkün ve istikrar ifade etmiştir. 

Aynı üsluptaki  وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ  cümlesi hükümde ortaklık sebebiyle sılaya atfedilmiştir. 

فَ  karinesiyle gelen cevap cümlesi olan  فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوٰى, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cümle  اَمَّا ’nın cevabı aynı zamanda  الَّذ۪ينَ ’nin de haberidir.

Cevap cümlesinde, takdim tehir ve îcâz-ı hazif sanatları vardır. 

لَهُمْ , mahzuf mukaddem habere mütealliktir.  جَنَّاتُ الْمَأْوٰى  muahhar mübtedadır.

Az sözle çok anlam ifade eden جَنَّاتُ الْمَأْوٰى izafetinde, sıfatın mevsûfuna izafeti söz konusudur. Sıfat tamlaması, izafetin verdiği manayı karşılayamaz.

İzafette bu kişinin bu özelliği ile tanındığı, meşhur olduğu ve bu özelliğin onun tabiatı, karakteri haline geldiği manası vardır. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri, Ahkaf Suresi 20, c. 7, s. 238)

الْمَأْوٰىۘ ’nın harf-i tarifle gelmesi ahd içindir.  الْ  takısı, muzafun ileyhten ivazdır. Takdiri مَأْواهم  [Onların sığınağı] şeklindedir. (Âşûr)

Haber, fiil cümlesi olursa teceddüd [yenilenmek] ifade eder. Muzari fiil hem hudûs hem de gelecek zaman ifadesi sebebiyle teceddüd (fiilde yenilenme/tekrarlanma) ifade eder. Fiil cümlesi aynı zamanda istimrârî teceddüd ifade edebilir. Teceddüd, olayın ortaya çıkışının yenilenmesi/tekrarlanması yani azar azar gerçekleşmesidir. Ancak fiil cümlesinin teceddüdî istimrâr (devamlı olarak yenilenme) ifade etmesi için bazı karineler olması gerekir. Aksi halde istimrârî teceddüd ifade etmez. Bu da medh ve övünme gibi özel bazı makamlara mahsustur. İsim cümlesinde haber, fiil olarak geldiği zaman hükmü takviye eder. Hükmü takviye demek; hükmü tekid etmek ve hükmün gerçeğe mutabık olduğunu ifade etmek demektir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Bundan önce anılan iki fırkanın dünyadaki halleri zikredildikten sonra burada da onların mertebeleri açıklanmaktadır.

Ayetin metninde cennet,  الْمَأْوٰى ’ya izafe edilmiş, çünkü gerçek yurt cennettir; dünya ise mutlaka terk edilecek bir geçici konaktır.

Diğer bir görüşe göre ise me'vâ, muayyen bir cennetin adıdır. Hangi mânâ olursa olsun, bu ifade de yukarıda zikredildiği gibi onların, dünyada konakları olan yataklarından yanlarını uzak tuttuklarına işaret edilmiş olması, uzak bir ihtimal değildir. (Ebüssuûd)

نُزُلاً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

نُزُلاً  kelimesi,  جَنَّاتُ ’dan haldir. Hal cümleleri, manayı tamamlamak ve pekiştirmek için yapılan tetmim ıtnâbıdır. 

Mecrur mahaldeki masdar harfi  مَا  ve akabindeki  كَانُوا يَعْمَلُونَ  cümlesi, masdar tevilinde  بِ  harfi ile birlikte  نُزُلاً ’in mahzuf sıfatına mütealliktir. Sıla cümlesi,  كان ’nin dahil olduğu sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır.

كان ’nin haberinin muzari fiille gelmesi hükmü takviye, hudûs ve istimrarî teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

كان ’nin haberinin muzari fiille gelmesi, geçmişte belirli bir süre devam edip biten eylemler ve geçmişte mutat olarak yapılan, adet haline gelmiş davranışlar olmak üzere iki manaya delalet eder. (Vecih Uzunoğlu, Arap Dilinde  كَانَ ’nin Fiili ve Kur'an’da Kullanımı, DEÜ İlahiyat Fak. Dergisi, Sayı 93)

كَان ’nin  haberinin muzari fiili olarak gelmesi ise durumun yenilenerek tekrar ettiğine işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, s. 103)

عَمِلُوا - يَعْمَلُونَ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve  reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

الْمَأْوٰىۘ  - نُزُلاً  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

نُزُلاً , müfessirlerin çoğuna göre konaklanan yer (المنزل) ve konuk olmak (ألنُزول ) anlamındadır. Buna göre sanki Allah Teâlâ onlar için inip yerleşecekleri konak, kalacakları vatan olarak Firdevs cennetleri vardır buyurmuş oluyor. Ancak biz, bu surenin bu ayetine geldiğimize baktık ki bu sözcüğün (نُزُل) kendisini istiâre kapsamına sokan bir başka mecaz anlamı varmış. İşte bundan dolayı onu burada zikrettik. Onun da kimilerine göre  نُزُل  kelimesi ile (konuk gelmeden önce onun için hazırlanıp da ilk ayak bastığında kendisine ikram edilen (konukluk) hoş geldin ikramı demek olduğu ifade edilmiştir. Bu sebeple Allah Teâlâ’nın  فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوٰىۘ نُزُلاً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ  [İşledikleri amellerine karşılık, ağırlama (نُزُلاً ) olarak onlara barınak cennetleri vardır] sözündeki  نُزُلاً  kelimesi [(konuklara ikram edildiği gibi cennetlikler için hazırlanmış konukluk olarak] demektir. Çünkü onlar, Allah Teâlâ’nın cennetlerinde ağırladığı konukları, evinde ikram ettiği komşuları ve dostları konumundadır. Bu ifadede gerçek manada mesafe yakınlığı ve ikametle niteleme söz konusu değildir. Bu ifade sadece (Allah’ın evinin, sakinleri) diye isimlendirilmişlerdir. İşte ayetteki bu ifade, bu söze benzemektedir. Çünkü Kureyşliler, Allah’ın kendisine özgü saydığı, hac ile ziyaret etmeyi insanlara farz kıldığı evinin komşularıdır. (Şerîf er-Râdî, Kur'an Mecazları) 

17-18-19-20. ayetlerde cem mea-t tefrîk ve-t taksîm sanatı vardır.

وَاَمَّا الَّذ۪ينَ فَسَقُوا فَمَأْوٰيهُمُ النَّارُۜ 

Ayet atıf harfi وَ ’la önceki ayete matuftur. Şart ve tafsil harfidir. الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûlü mübteda olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  فَسَقُوا ’dir. Îrabtan mahalli yoktur.

فَسَقُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur.  فَمَأْوٰيهُمُ النَّارُ  cümlesi mübteda  الَّذ۪ينَ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. 

مَأْوٰيهُمُ  mübteda olup mukadder damme ile merfûdur. Muttasıl zamir  هُمْ  muzafun ileyh olarak mahallen mecrurdur. النَّارُۜ haber olup lafzen merfûdur.

كُلَّمَٓا اَرَادُٓوا اَنْ يَخْرُجُوا مِنْهَٓا اُع۪يدُوا ف۪يهَا 

كُلَّمَٓا  şart mansında zaman zarfıdır. اُع۪يدُوا ’nun cevabına müteallık olup mahallen mansubdur. 

اَرَادُٓوا  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اَرَادُٓوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. اَنْ  ve masdar-ı müevvel amili  اَرَادُٓوا ’nün mef'ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

يَخْرُجُوا  fiili  نَ ’un hazfıyla mansub muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur. مِنْهَٓا  car mecruru يَخْرُجُوا  fiiline mütealliktir. 

اُع۪يدُوا damme üzere mebni meçhul mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı naib-i fail olup mahallen merfûdur. ف۪يهَا  car mecruru اُع۪يدُوا  fiiline mütealliktir. 

 وَق۪يلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّذ۪ي كُنْتُمْ بِه۪ تُكَذِّبُونَ

ق۪يلَ  atıf harfi  وَ ’la  اُع۪يدُوا ’ya matuftur. ق۪يلَ  fetha üzere mebni, meçhul mazi fiildir. لَهُمْ  car mecruru ق۪يلَ  fiiline mütealliktir. 

ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ  naib-i fail olarak mahallen merfûdur.

ذُوقُوا  damme üzere mebni emir fiildir.  Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur. عَذَابَ  mef'ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Aynı zamanda muzâftır. النَّارِ muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

الَّذ۪ي  müfred müzekker has ism-i mevsûl  عَذَابَ ’ın sıfatı olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  كُنْتُمْ بِه۪ تُكَذِّبُونَ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur. 

كُنْتُمْ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. تُمْ  muttasıl zamiri  كان ’nin ismi olarak mahallen merfûdur. بِه۪  car mecruru  تُكَذِّبُونَ  fiiline mütealliktir. 

تُكَذِّبُونَ  fiili  كُنْتُمْ ’un haberi olarak mahallen mansubdur. 

تُكَذِّبُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.

تُكَذِّبُونَ  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi  كذب ’dir.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef'ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

وَاَمَّا الَّذ۪ينَ فَسَقُوا فَمَأْوٰيهُمُ النَّارُۜ 

Önceki ayetteki istînâfa matuf ayetin atıf sebebi tezattır. Şart ve tafsil harfi  اَمَّا ’nın dahil olduğu sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, şart üslubunda faide-i haber talebî kelamdır.

اَمَّا  harf-i şart, tafsil ve tekid için kullanılır. Şart harfi olması için kendisinden sonra  فَ  harfinin gelmesi zorunludur. Zemahşerî, اَمَّا  cümleye tekid anlamı kazandırır, demiştir. (İtkan, c. 1, s. 421)

اَمَّا , haberin mübtedaya isnadını tekid eder. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri, Casiye Suresi 31, c. 6, s. 267) 

Has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ  mübtedadır. Müsnedün ileyhin ism-i mevsûlle gelmesi söz konusu kişilere tahkir ifade eder. 

Sılası olan  فَسَقُوا, müspet mazi fiil sıygasında gelerek hudûs, temekkün ve istikrar ifade etmiştir. 

فَ  karinesiyle gelen cevap cümlesi  فَمَأْوٰيهُمُ النَّارُ, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cümle  اَمَّا ’nın cevabı aynı zamanda  الَّذ۪ينَ ’nin de haberidir.

Müsnedün ileyh olan  مَأْوٰيهُمُ, veciz ifade kastıyla izafet formunda gelmiştir.

فَمَأْوٰيهُمُ النَّارُ  [Onların sığınağı ateştir.] ifadesi azabı müjdelemek gibi bir tehekkümî istiare ifade eder. Alay ve hor görmek maksadıyla yapılan istiaredir. 

Müsned olan  النَّارُ ’ın marife gelişi, kemal vasıflara sahip olduğunun işaretidir.

Müsned, iki durumda marife olur. 

1. Muhatap; müsned ve müsnedün ileyhden birini biliyor diğerini bilmiyordur. Bildiği müsnedün ileyh, bilmediği müsned olur. 

2. Muhatap ikisini de biliyordur ama siyak, birinin takdimini gerektiriyordur. Mütekellim muhatabın bildiği şeyi ya da siyakın gerektirdiği şeyi takdim ederek müsnedün ileyh yapar. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi) 

19-20. ayetler arasında güzel bir mukabele sanatı vardır. 

كُلَّمَٓا اَرَادُٓوا اَنْ يَخْرُجُوا مِنْهَٓا اُع۪يدُوا ف۪يهَا 

Fasılla gelen ayetteki  كُلَّمَٓا  kelimesi,  حين  anlamında zaman zarfıdır.  كُلَّمَٓا, umum ifade eden  كُلَّ  ile masdariyye  مَٓا ’sının birleşimidir. Cümleye muzaf olan cezmetmeyen şart edatlarındandır.

كُلَّمَٓا ’nın muzâfun ileyhi olan  اَرَادُٓوا اَنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا مِنْ غَمٍّ  cümlesi müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam, şart cümlesidir.

Masdar harfi  اَنْ  ve akabindeki  اَنْ يَخْرُجُوا مِنْهَٓا  cümlesi, masdar teviliyle  اَرَادُٓوا  fiilinin mef'ûlu olarak nasb mahallindedir.

Masdar-ı müevvel müspet muzari fiil sıygasında gelerek hudûs, teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

فَ  karinesi olmaksızın gelen cevap cümlesi  اُع۪يدُوا ف۪يهَا, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. Haber cümlesi yerine şart üslubunun tercih edilmesi, şart üslubunun daha beliğ ve etkili olmasındandır. 

اُع۪يدُوا  fiili meçhul bina edilmiştir. Meçhul bina edilen fiillerde mef'ûle dikkat çekme kastı vardır. Çünkü malum bina edildiğinde mef'ûl olan kelime meçhul binada naib-i fail olur.

Ayrıca bu bina naib-i failin bu fiilde bir dahli olmadığına da işaret eder. (Dr. Adil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Teemmülat fi Suret-i İbrahim, s. 127)

وَق۪يلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّذ۪ي كُنْتُمْ بِه۪ تُكَذِّبُونَ

Cümle  وَ  atıf harfiyle şartın cevabına atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Önceki cümlenin haber manalı olması atfı mümkün kılmıştır. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

ق۪يلَ  fiilinin naib-i faili, aslı mekulü’l-kavl olan  ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ  cümlesi, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ  [Ateş azabını tadın] ifadesinde istiare vardır. Azap, tadılması arzu edilen lezzetli bir yiyeceğe benzetilmiştir. Bu istiareden amaç, azabın korkunçluğunu muhataba hissettirmektir.  عَذَابَ ’nin النَّارِ  ile izafeti bu etkiyi iyice artırmaktadır. Alay, korkutmak ve hor görmek maksadıyla yapılan tehekkümî istiaredir.

Tatmak (zevk; tadı alınan) hem maddi, hem manevi şeyler hakkında kullanılır. (Kurtubî) 

النَّارِ  için sıfat konumundaki has ismi mevsûl  الَّذ۪ي ’nin sılası olan كُنْتُمْ بِه۪ تُكَذِّبُونَ  cümlesi, كَان’nin dahil olduğu sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesidir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır. Sıfat, mevsûfunun sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan tetmim ıtnâbı  sanatıdır.

Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Car-mecrur  بِه۪, amili olan  كُنْتُمْ ’un haberi olan  تُكَذِّبُونَ’ye önemine binaen takdim edilmiştir.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

كَانُ ’nin haberi olan  تَعْمَلُونَ ’nin muzari fiil cümlesi olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs, teceddüt ve tecessüm ifade etmiştir.

كَانُ ’in haberi muzari fiil olduğunda genellikle devam edegelen maziye, âdet haline gelmiş davranışlara delalet eder. (Vecih Uzunoğlu, Arap Dilinde كَانَ ’nin Fiili ve Kur'an’da Kullanımı, DEÜ İlahiyat Fak. Dergisi Sayı 41)

Azabın korkunçluğunu artırmak için tekrar edilen  النَّارِ  kelimesinin tekrarında ıtnâb ve aralarında iştikak cinası olan  الَّذ۪ينَ - الَّذ۪ي  kelimeleri arasında  reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

Sayfadaki ayetlerin istisnasız hepsinin fasılalarındaki  و- نَ  ve  ي - نَ  harfleriyle  oluşan ahenk, diğer sayfalarda olduğu gibi son derece dikkat çekicidir. Bu fasılalarda lüzum ma la yelzem vardır.

17-18-19-20. ayetlerde cem mea-t tefrîk ve-t taksîm sanatı vardır.