الٓـرٰ۠ تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ وَقُرْاٰنٍ مُب۪ينٍ

الٓـرٰ۠  hurûf-u mukattaa harfidir.

İsim cümlesidir.  تِلْكَ  işaret ismi, sükun üzere mebni olup mübteda olarak mahallen merfûdur.  ل  harfi buud yani uzaklık belirten harf,  ك  ise muhatap zamiridir. 

اٰيَاتُ  mübtedanın haberi olarak lafzen merfûdur.  الْكِتَابِ  muzâfun ileyh olarak kesre ile mecrurdur.

قُرْاٰنٍ  kelimesi atıf harfi  وَ ‘la  الْكِتَابِ ‘ye matuftur.  مُب۪ينٍ  kelimesi  قُرْاٰنٍ  kelimesinin sıfatı olup kesra ile mecrurdur.

الٓـرٰ۠ تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ وَقُرْاٰنٍ مُب۪ينٍ

Kelama en güzel giriş şekillerinden biri de kelamın konusuyla alakalı bir şeyle başlamaktır. Böylece kelamın maksadına işaret edilmiş olur. Surenin bu ilk ayeti berâat-i istihlâl sanatının güzel bir örneğidir. Hurûf-u mukattaa ile başlayan bütün sureler buna örnektir. Çünkü muhatabın dikkatini celbeder ve dinlemeye teşvik eder. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Bedî’ İlmi)

Tefsir alimleri surelerin başlarındaki bu harfler hakkında farklı görüşlere sahiptir. Âmir eş-Şâbi, Süfyan es-Sevri ve bir grup muhaddis şöyle demiştir: Bunlar Allah'ın Kur’an-ı Kerim’de sakladığı bir sırdır. Yüce Allah’ın, her bir kitabında böyle bir sırrı vardır. Bunlar, yüce Allah’ın bilgisini yalnızca kendisine sakladığı müteşabih ayetler arasında yer alırlar. Bunlar hakkında bir şey söylemek gerekmez. Biz bunlara iman eder ve Allah’tan geldikleri gibi okuruz. (Kurtubî)

Aynı mukattaa harfleriyle başlayan surelerin aralarında mana veya konu açısından bir yakınlık vardır.

Kur’an-ı Kerim’de mukattaa harfleriyle başlayan surelerin hepsinde bu harflerden sonra muhakkak kitapla ilgili bir açıklama gelir.

Surenin ilk ayeti ibtidaiyyedir. 

Mübteda ve haberden müteşekkil ilk cümle  ۠تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِۜ , faide-i haber ibtidaî kelamdır. Müsnedün ileyhin uzak için kullanılan işaret ismiyle marife oluşu, işaret edilenin, yani ayetlerin mertebesinin yüceliğini gösterir. 

İşaret isminde istiare vardır. Bilindiği gibi işaret ismi, mahsus şeyler için kullanılır. Ama burada olduğu gibi aklî şeyler için kullanıldığında istiare olur. Câmi’ her ikisinde de ‘‘vücûdun tahakkuku’’dur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Beyan İlmi)

Müsnedün ileyhin işaret ismiyle marife olması, işaret edilenin önemini vurgular ve ona tazim ifade eder.  ذَ ٰ⁠لِكَ  ve  تِلْكَ  ile muşârun ileyh en kâmil şekilde ayırt edilir. Dil alimleri sadece mühim bir haber vermek istedikleri zaman muşârun ileyhi bu işaret ismiyle kâmil olarak temyiz ederler. Çünkü bu şekilde işaret ederek verdikleri haber başka hiçbir kelamdan bu kadar açık bir şekilde ortaya konmaz. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri 5, Duhan/57, S. 190)

تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِۜ  [Onlar, kitabın ayetleridir] cümlesinde, uzaklık ifade eden işaret ismi ile, yakın olan bir şey gösterilmiştir. Ayetlerin şanının yüceliğini ve makamının yüksekliğini göstermesi için ayetler uzak makamında tutulmuştur.

الْكِتَابِ  kelimesinin başındaki  الْ  takısı da büyüklüğünü ifade etmek için gelmiştir. Yani ‘’îcâzında ve açıklamasında mükemmel, fevkalade kitap’’ demektir. (Safvetü’t Tefâsîr)

اٰيَاتُ الْكِتَابِ  izafeti hem muzâf hem de muzâfun ileyhin şanı içindir.

اٰيَاتُ الْـكِتَابِ  mübtedanın haberidir. Müsnedin izafetle marife olması, az sözle çok anlam amacı taşımasının yanında işaret edilene tazim ifade eder. Sübut ve istimrar ifade eden bu isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Ayetin başlangıcında berâat-i istihlâl (konuyla ilgili bir şeyle başlamak) ve hüsn-i ibtida (duruma göre güzel lafızların seçilmesi) sanatları dikkat çekmektedir.

مُب۪ينٍ  kelimesi,  قُرْاٰنٍ  için sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

قُرْاٰنٍ ’deki tenvin tazim ifade eder.

الٓـرٰ۠ تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ وَقُرْاٰنٍ مُب۪ينٍ [Bunlar kitabın ve apaçık bir Kur’an’ın ayetleridir.]  ile طٰسٓ۠ تِلْكَ اٰيَاتُ الْقُرْاٰنِ وَكِتَابٍ مُب۪ينٍۙ [Ta,Sin. Bunlar sana Kur’an’ın ve apaçık bir kitabın ayetleridir] (Neml/1) ayetleri karşılaştırıldığında ‘’Kur’an ve Kitap’’ kelimeleri arasında dizim değişikliği görülür. Zemahşeri bu durumu ikil (tesniye) kelimeler gibi değerlendirir. Zemahşerî’nin görüşü biraz daha açılırsa, Kitap ve Kur’an arasında belli bir mutabakatın olduğu sonucuna varılabilir. Bir başka ifadeyle denilebilir ki, gerçek kitap Kur’an’dır veya Kur’an gerçek kitaptır. (İsmail Bayer, Keşşâf Tefsirinde Belâgat Uygulamaları)

Burada Kitap’tan maksat, Kur’an'ın tamamından yahut o zamana kadar nazil olmuş bölümlerin tamamından ibarettir. Zira o zaman mutlak olarak zikredilen kitaptan ilk akla gelen bu manadır ve ayetleri herhangi bir vasıfla vasıflandırmak da bu manaya terettüp etmektedir; yoksa kitabı bu sureden ibaret saymak manasına gelmemektedir.

Zira surenin bu vasıfla tanınması, o mertebede meşhur olmadığından dolayı o kemâl vasfının, bütün ayetler için geçerli olduğunun sarahatle belirtilmesine ihtiyaç vardır.

Kur’an'ın apaçık olması demek, ihtiva ettiği hükümleri ve hikmetleri yahut rüşd ile dalalet yollarını apaçık göstermesi yahut hak ile batılı ve helal ile haramı birbirinden açıkça ayırması demektir. (Ebüssuûd)

Burada hem kitap, hem de Kur’an lafızlarının zikredilmesi, Kur’an'ın yüce şanını iki yönden tazim etmektedir: Birincisi, Kur’an-ı Kerim bütün ilâhî kitapların kemâl sıfatlarını taşıdığı için, sanki o kitapların tamamı sayılır. İkincisi, Kur’an'ın diğer semavî kitaplar arasında mümtaz bir yerinin bulunması, kendi tarzında harika olması ve her türlü beyanın da üstünde bulunmasıdır. 

Anlaşılmaktadır ki, Kur’an-ı Kerim’de kitap kelimesi dini kitaplar ve bilhassa Kur’an’ın kendisi için kullanılmaktadır. Çünkü Kur’an, vahiy eseri olan kitapların hepsinin özünü ihtiva, bozulmuş taraflarını da tashih etmekte ve dolayısıyla da en son, en üstün "Kitap" olarak takdim edilmektedir. (Ebüssuûd)

Ayetin metninde, ikinci vasıf, birinciden sonra zikredilmiş. Çünkü Kur’an'ın, diğer ilâhî kitapların üstün vasıflarını taşıdığına dikkat çekildikten sonra diğer kitaplardan imtiyazlı olduğuna işaret etmek övgüde daha etkili olur. Ancak böyle olunca onun imtiyazının diğer kitapların kemâl vasıflarına haiz olmadan, müstakil özel vasıflara sahip bulunmasından kaynaklandığının vehmedilmesi bertaraf edilmiş olur. (Ebüssuûd)

Buradaki  تِلْكَ  (bunlar) kelimesi bu surenin ihtiva ettiği ayetlere işaret etmektedir. Kitap ve Kur’an-ı Mübîn ile ise Allah Teâlâ’nın Hz Muhammed (sav)’e vadettiği (gönderdiği) kitap kastedilmiştir.  قُرْاٰنٍ  kelimesinin nekre (elif-lamsız) gelmesi, tefhim (onun şanının yüceliğini göstermek) içindir. Buna göre mana şöyle olur: “Bu ayetler, bir kitap olması ve beyan-ı ilâhîyi ifade eden bir Kur’an olması bakımından mükemmel olan şu kitabın ayetleridir.” (Fahreddin er-Râzî)

الْكِتَابِ - قُرْاٰنٍ - اٰيَاتُ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

رُبَمَا يَوَدُّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَوْ كَانُوا مُسْلِم۪ينَ

رُبَمَا  kâffe ve mekfûfe’dir.  يَوَدُّ  merfû muzari fiildir. Cemi müzekker has ism-i mevsûl الَّذ۪ينَ , fail olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  كَفَرُوا ‘dur. Îrabtan mahalli yoktur.

كَفَرُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur.

لَوْ  ve masdar-ı müevvel,  يَوَدُّ  fiilinin mef’ûlu olarak mahallen mansubdur.

لَوْ ‘in bir masdar harfi olabilmesi için daha çok  وَدَّ  ve  أحَبَّ  gibi temenni bildiren fiillerle birlikte kullanılması şarttır.

كَانُوا  isim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.

كَانُوا  damme üzere mebni nakıs fiildir.

كَانُوا ’nun ismi, cemi müzekker olan  و  muttasıl zamir olarak mahallen merfûdur.

مُسْلِم۪ينَ  kelimesi  كَانُوا ’nun haberi olup nasb alameti  ي ’dir. Cemi müzekker salim kelimeler  ي  ile nasb olurlar.

رُبَمَا يَوَدُّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَوْ كَانُوا مُسْلِم۪ينَ

İstînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Cümle muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Müsnedün ileyhin ism-i mevsûlle gelmesi bahsi geçen kişileri tahkir ifade eder. 

مَا , nice manasında cer harfi olan  رُبَ ‘yi amelden düşürmüştür.  رُبَ , böylelikle fiil cümlesine dahil olmuştur.

Fiilin faili konumundaki ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin sılası müspet mazi fiil sıygasında gelerek sebata, temekkün ve istikrara işaret etmiştir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır.

لَوْ  burada masdariye anlamındadır. Müteakip  كَانُوا مُسْلِم۪ينَ  cümlesi, masdar teviliyle  يَوَدُّ  fiilinin mef’ûlü yerindedir.

كَان ’nin dahil olduğu isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Sübut ve istimrar ifade eder.

كَان ’nin haberi isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri 5, Duhan Sûresi, s. 124)

Zuhaylî bu ayetin tefsirinde şöyle der: Kâfirler küfür üzere bir hayat yaşadıkları için kıyamet günü pişman olacaklar ve keşke dünyada iken Müslüman olsaydık, diye temenni edeceklerdir.  رُبَمَا  kelimesiُ her ne kadar azlık/taklîl ifade etmek için kullanılsa da tehdit hususunda gayet beliğ bir tabirdir. İbni Abbas, İbni Mes’ud ve diğer bazı sahabinin zikrettiğine göre Kureyş kâfirleri cehenneme arz edilecekleri zaman keşke dünyada iken Müslüman olsaydık, diye temenni edeceklerdir. Zeccâc da “kâfir, her ne zaman azap hallerinden birini görse ve Müslümanın güzel hallerinden birine şahit olsa “keşke Müslüman olsaydım” diye arzu/temenni edecektir” demektedir. 

İbn Âşûr da şu izahatı yapmaktadır: Ayette istikbal sıygasının manası gayet açıktır. Zira kâfirler hicretten önce İslam’ın kuvveti henüz ortaya çıkmamışken Müslüman olmayı arzu etmemişlerdi. Burada kelam haber cümlesi olup onların İslam’a tabi olmamaları hakkında tehdit ve korkutma manasında kullanılmıştır. Manası, “kâfirler muhakkak surette keşke Müslüman olsaydık diye arzu edeceklerdir” şeklindedir. Buradaki azlık ifadesi ise tehekküm ve korkutma amaçlı kullanılmıştır. Yani “Müslüman olmayı arzulamaktan sakının” anlamında olabilir. Ya da Arapların  لَعَلَّكَ سَتَنْدِمُ عَلَى فَعْلِكَ  /belki de yakında yaptığına pişman olacaksın” ifadesinde olduğu gibi nadiren tevbih anlamında da olabilir. Bu durumda da mana “onlar mutlaka keşke Müslüman olsaydık diye arzulayacaklar fakat iş işten geçtikten sonra” şeklinde olur. Onların bu arzuları, Müslümanların eliyle öldürülürken ve hesap gününde olacaktır. Ayrıca onlar daha dünya hayatında iken de birçok kez Müslümanların muzafferiyetine şahit olduklarında bunu istemişlerdir. İbn Mesud’dan nakledildiğine göre Kureyş kâfirleri Bedir günü Müslümanların muzafferiyetine şahit olduklarında bunu arzulamışlardı ve ahirette kâfirlikleri sebebiyle cehenneme sevk olunurken de bunu temennî edeceklerdir. (Sinan Yıldız, Vehbe Ez-Zuhaylî’nin Et-Tefsîru’l-Münîr Adlı Tefsirinde Belâgat İlmi Uygulamaları)

رُبَمَا ‘daki  مَا  harfi kâffedir ve onu cer etme fonksiyonundan çıkarır; o zaman fiile dahil olması caizdir. Hakkı da fiilin mazi olmasıdır. Ancak Allah Teâlâ’nın verdiği haberler mazi gibi tahakkuk ettiğinden   يَوَدُّ  muzari fiili onun yerine konulmuştur. (Beyzâvî)

رُبَ  kelimesi Sîbeveyhi’ye göre harf-i cer olup, ona şu iki durumda  مَا  harfi bitişir:

مَا  harfinin “şey” anlamında olmak üzere “nekre” olmasıdır.  مَا  edatının, ربّ ’den sonra olduğu zaman bazan isim olabileceğine delâlet eden şeylerden biri de rubbe kelimesinden sonra  من  edatının da gelebilmesidir.

Bir başka şekli ise,  ربّ  kelimesinin, bu ayette olduğu gibi, “mâ-i kâffe”nin başına gelmesidir. Nahiv alimleri bu  مَا ‘ya, kâffe adını verirlerken, bununla o harfin kelimeye dahil olması ile kendisinden önceki harfi amelinden alıkoyduğu manasını kasdederler. Bu  مَا  harfi, bu ayette de olduğu gibi, onun fiile dahil olmasını mümkün kılar. “Azlık” manası, tehdidi ifade etmede daha beliğ, daha etkilidir. Çünkü bunun manası “seni, bu fiilden alıkoyma hususunda azıcık bir pişmanlık bile sana yeter. Düşün, ya o pişmanlığın çoğu nasıl olur!” demektir. (Fahreddin er-Râzî, Kurtubî)

ذَرْهُمْ يَأْكُلُوا وَيَتَمَتَّعُوا وَيُلْهِهِمُ الْاَمَلُ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ

Fiil cümlesidir.  ذَرْهُمْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Fail ise müstetir olup takdiri,  أنت ‘ dir.

Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

فَ  karînesi olmadan gelen  يَأْكُلُوا  cümlesi mukadder şartın cevabıdır. Takdiri;  إن تتركهم يأكلوا (Eğer yemelerine izin versen.) şeklindedir.

يَأْكُلُوا  fiili talebin cevabı olduğu için  نَ ‘un hazfıyla meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı  fail olup mahallen merfûdur.

وَ  atıf harfidir.  يَتَمَتَّعُوا  fiili talebin cevabına matuf olduğu için  نَ ‘un hazfıyla meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

وَ  atıf harfidir.  يُلْهِهِمُ  illet harfinin hazfıyla meczum muzari fiildir. Muttasıl zamir  هِمُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

الْاَمَلُ  fail olup lafzen merfûdur.

فَ  mukadder şartın cevabının başına gelen rabıta veya fasiha harfidir. Takdiri;  إن يشغلهم أمر الدنيا فسوف يعلمون (Eğer dünya meseleleri onları meşgul ediyorsa, bilecekler.) şeklindedir.

سَوْفَ  gelecek zamana işaret eder. Alimler bu edatı tesvif-erteleme diye isimlendirmişlerdir. Vaat veya tehdit bulunan yani istenen veya hoşlanılmayan bir fiile delalet eden bir muzari fiilin  başına geldiklerinde tekid-vurgu olurlar.

يَعْلَمُونَ  fiili  نْ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

يَتَمَتَّعُوا  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.  تَفَعَّلَ babındadır. Sülâsîsi  متع ’dir.

Bu bab fiile mutavaat, tekellüf, ittihaz, sayruret, tecennüb (sakınma) ve talep anlamları katar.

ذَرْهُمْ يَأْكُلُوا وَيَتَمَتَّعُوا وَيُلْهِهِمُ الْاَمَلُ

İstînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Ayetin ilk cümlesi  ذَرْهُمْ  şeklinde emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. Cümle emir üslubunda gelmiş olmasına rağmen, gerçek manada emir kastı taşımamaktadır. Aksine tehdit ve vaîd anlamı taşımaktadır. Vaz edildiği anlamın dışında mana kazanan terkip, mecaz-ı mürsel mürekkebtir.

Ayette îcâz-ı hazif sanatı vardır.

İkinci cümle  يَأْكُلُوا , takdiri …  إن تتركهم يأكلوا   [Eğer yemelerine izin versen.] olan, mahzuf şartın cevap cümlesidir.  ف  karinesi olmadan gelen cevap cümlesi, meczum muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Mahzufla birlikte terkip, şart üslubunda haberî isnaddır.

Aynı üslupta gelen müteakip  وَيَتَمَتَّعُوا  cümlesi ile  وَيُلْهِهِمُ الْاَمَلُ  cümlesi, şartın cevabına matuftur. Cümleler arasında inşâî olmak bakımından mutabakat vardır.

Ayet-i Kerime, dünyadan lezzet alıp ondan yararlanmayı ve bunlara götürecek şeyleri tercih etmenin, tûl-i emel olduğuna ve müminlerin ahlâkından olmadığına delalet etmektedir. Mutezile, “Bu bir izin ve müsaade etmek değildir. Aksine, bir tehdit ve vaîd ifade etmektedir” demiştir. (Fahreddin er-Râzî)

الْاَمَلُ ’nun gerçek mahiyeti dünya tutkunluğu ve dünyaya dört elle sarılmak, dünyayı sevmek, ahiretten yüz çevirmektir. Resulullah (as) ’ın şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir: “Bu ümmetin ilkleri yakîn ve zühd ile kurtulmuştur. Sonrakileri ise cimrilik ve emel ile helak olacaktır.” (Kurtubi [Taberanî. Mu’cemu’l-Evsat, VII. 316: Beyhakî, Şuabu’l îman, VII. 345])

 فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ

فَ  mukadder şartın cevabının başına gelmiş rabıta veya fasiha harfidir. Şart cümlesinin hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır.

Tesvif harfi  سَوْفَ ’den murad tekiddir. Çünkü iki tesvif harfi de - قَدْ  harfinin mazi fiili tekidi gibi- müstakbel manayı tekid eder. Gelecekte muhakkak bileceklerini ifade eder. Şu an için bilene gelince, bunun gerçek olduğuna güveninden kinayedir. Onlar batıldadır. (Âşûr, Araf/123)

سَوْفَ , ahirette bileceklerine işarettir. İlimden maksat ise başlarına gelecek azabı tadacakları gerçeğidir.

فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ [Yakında bilecekler.] haber cümlesi muktezâ-i zâhirin hilafına olarak tehdit içeren manaya sahip olduğu için lâzım-melzûm alakasıyla mecaz-ı mürsel mürekkebtir.

فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ [Yakında bilecekler] cümlesi, kâfirlerin akıbetini belirten bir haber cümlesidir. Fiilin mef’ûlu mahzuftur. Yani ‘yaptıklarının sonucunu anlayacaklar’ demektir.

يَأْكُلُوا - يَتَمَتَّعُوا - يُلْهِهِمُ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Bu ayet, hüccetle ilzamdır ve ziyadesiyle uyarıdır. Zira vazgeçme emri, ancak uyarının tekerrüründen ve inatla inkârın gerçekleşmesinden sonra tahakkuk etmektedir. (Ebüssuûd)

وَمَٓا اَهْلَكْنَا مِنْ قَرْيَةٍ اِلَّا وَلَهَا كِتَابٌ مَعْلُومٌ

وَ  istînâfiyyedir.  مَٓا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. 

اَهْلَكْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

مِنْ  harf-i ceri zaiddir.  قَرْيَةٍ  lafzen mecrur, mahallen mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

اِلَّا  hasr edatıdır. وَ  haliyyedir.  لَهَا  car mecruru mahzuf mukaddem habere müteallıktır.

كِتَابٌ  muahhar mübteda olup lafzen merfûdur.  مَعْلُومٌ  kelimesi  كِتَابٌ ‘un sıfatı olup lafzen merfûdur.

وَمَٓا اَهْلَكْنَا مِنْ قَرْيَةٍ اِلَّا وَلَهَا كِتَابٌ مَعْلُومٌ

وَ  istînâfiyyedir. Cümle menfi mazi fiil sıygasında, faide-i haber inkârî kelamdır. Kasr üslubuyla tekid edilmiştir. 

Ayette ”Levh-i Mahfuz’da kendileri için yazılmış belli bir vadeleri olmaksızın hiçbir ahaliyi helak etmedik” anlamı,  مَٓا  ve  اِلَّا  ile oluşmuş kasr üslubuyla kesin bir şekilde ifade edilmiştir. Kasr-ı mevsuf ale’s-sıfattır. 

وَمَٓا اَهْلَكْنَا مِنْ قَرْيَةٍ  (Biz hangi şehri helak ettiysek…) ayetinde mecaz-ı mürsel vardır. Şehirden maksat, oranın halkıdır. Bu mecaz, mahallin söylenmesi ve fakat o mahalde oturanın kastedilmesi kabilindendir. (Safvetü’t Tefâsîr)

مِنْ  harfinin istiğrak manasıyla birlikte  قَرْيَةٍ ’deki tenvin, kelimeye “hiçbir” anlamı katmıştır. Olumsuz siyakta nekre umum ifade eder.

وَ ‘la gelen  وَلَهَا كِتَابٌ مَعْلُومٌ  cümlesi,  مِنْ قَرْيَةٍ ’den haldir. Sıfat olduğu da söylenmiştir.

Sıfat ve hal cümleleri anlamı zenginleştirmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

Cümlede îcaz-ı hazif ve takdim-tehir sanatları vardır.  لَهَا  mahzuf mukaddem habere müteallıktır.  مَعْلُومٌ , muahhar müsnedün ileyh olan  كِتَابٌ ’un sıfatıdır.

Hicr Suresi’nde zikredilen  كِتَابٌ , ecel manasındadır ve herkesin malumudur ki ecel inkâr edilemez bir gerçektir. Ayette mevsufu olan cümleye adeta yapışık olan ikinci cümle, tekid için atıf harfiyle gelmiştir. Böylece ecelin inkâr edilme ihtimalini yok etmiştir. Ayrıca daha önce zikredildiği gibi; bu atıf harfi farklılığı da ifade etmiştir. Sanki önce bir kavim zikredilmiş, sonra bu sıfatla mevsuf başka bir kavim zikredilmiştir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

مَا تَسْبِقُ مِنْ اُمَّةٍ اَجَلَهَا وَمَا يَسْتَأْخِرُونَ

مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  تَسْبِقُ  merfû muzari fiildir.  مِنْ  harf-i ceri zaiddir.

اُمَّةٍ  lafzen mecrur,  تَسْبِقُ  fiilinin faili olarak mahallen merfûdur.   

اَجَلَهَا  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  هَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

وَ  atıf harfidir.  مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  يَسْتَأْخِرُونَ  fiili  نَ ‘nun sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur.

يَسْتَأْخِرُونَ  fiili, sülâsî mücerrede üç harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İstif’âl babındadır. Sülâsîsi  أخر ’dir.

Bu bab fiile talep, tehavvül, vicdan, mutavaat, ittihaz ve itikat gibi anlamlar katar.

مَا تَسْبِقُ مِنْ اُمَّةٍ اَجَلَهَا وَمَا يَسْتَأْخِرُونَ

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Menfi muzari fiil cümlesi, faide-i haber talebî kelamdır. 

مِنْ  tekid ifade eden zaid harftir.  اُمَّةٍ ’deki tenvin, nev ve kıllet ifade eder. Olumsuz siyakta nekre, umuma işarettir.

Yine menfi muzari sıygada gelen  وَمَا يَسْتَأْخِرُونَ  cümlesi, tezat nedeniyle makabline atfedilmiştir.

مَا تَسْبِقُ مِنْ اُمَّةٍ اَجَلَهَا  cümlesiyle  وَمَا يَسْتَأْخِرُونَ  cümlesi arasında mukabele sanatı vardır.

تَسْبِقُ - يَسْتَأْخِرُونَ  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

مَا ‘nın tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

اُمَّةٍ  kelimesine raci zamirin müzekker olması mana itibariyledir. (Beyzâvî)

Hiç bir ümmet kendi ecelini aşarak ona bir şey ekleyemez ve ondan önce de vadesi dolmuş gibi yok olmaz. Bunun bir benzeri de yüce Allah’ın şu ayetleridir: “O ecelleri gelince ne bir an geri bırakabilirler, ne de ileri alabilirler.” (A’râf, 7/34) (Kurtubî)

Bundan önce helak edilen eski ümmetlerden her birinin helaki için belli bir vakit olduğu ve onların helakinin Levh-i Mahfuz'da yazıldığı gibi gerçekleştiği beyan edildikten sonra burada da, o ümmetlerden ve diğerlerinden her birinin bir yazgısı olduğu ve o yazgının öne alınmasının ya da geriye bırakılmasının mümkün olmadığı beyan edilmektedir.

Bu makam, onların azabının mutlaka gerçekleşeceğini kuvvetle beyan etmek makamı olduğu halde, ecellerin öne alınmayacağının önce zikredilmesi, tahakkukta bunun önce olması itibariyledir, yahut burada kastedilen, onlar azaba müstahak oldukları halde azaplarının tehir edilmesinin sırrını beyan etmektir. (Ebüssuûd)

وَقَالُوا يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ اِنَّكَ لَمَجْنُونٌۜ

Fiil cümlesidir.  وَ  istînâfiyyedir.  قَالُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  وَ ‘ı fail olup mahallen merfûdur.

Mekulü’l-kavli,  يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ي ‘dur.  قَالُوا  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

يَٓا  nida harfidir.  اَيُّ  münada, nekre-i maksude olup damme üzere mebnidir. Nasb mahallindedir.  هَا  tenbih harfidir. 

الَّذ۪ي  ism-i mevsûl münadadan bedel veya atfı beyan olarak mahallen mansubdur.

Münadanın başında harf-i tarif varsa önüne müzekker isimlerde  اَيُّهَا , müennes isimlerde  اَيَّتُهَا  getirilir. Bunlardan sonra gelen müştak ise sıfat, camid ise bedel olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

İsm-i mevsûlun sılası نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ ‘dur. Îrabtan mahalli yoktur.

نُزِّلَ  fetha üzere mebni meçhul mazi fiildir.  عَلَيْهِ  car mecruru  نُزِّلَ  fiiline müteallıktır.

الذِّكْرُ  naib-i fail olup lafzen merfûdur.      

Nidanın cevabı  اِنَّكَ لَمَجْنُونٌ ‘dir. اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

كَ  muttasıl zamiri,  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur.  

لَ  harfi  اِنَّ ’nin haberinin başına gelen lam-ı muzahlakadır.

مَجْنُونٌ  kelimesi  اِنَّ ‘nin  haberidir.

مَجْنُونٌ  kelimesi sülâsî mücerred olan  جنن  fiilinin ism-i mef’ûludur.

نُزِّلَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi  نزل ’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

وَقَالُوا يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ اِنَّكَ لَمَجْنُونٌۜ

Cümle, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

قَالُوا  fiilinin mekulü’l-kavli olan …يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ي  cümlesi, nida üslubunda talebî inşaî isnaddır.

Mütekellimin münadayı ism-i mevsûlle ifade etmesi, muhatabının dikkatini çekme isteğine ve ona tahkir kastına işaret eder. 

Müfred has ism-i mevsûl  الَّذ۪ي ’nin sılası olan  نُزِّلَ , müspet mazi fiil sıygasında gelerek sebat, temekkün ve istikrar ifade etmiştir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Nidanın cevabı olan  اِنَّكَ لَمَجْنُونٌ  cümlesi,  اِنَّ  ve lam-ı muzahlaka ile tekid edilmiştir. Faide-i haber inkârî kelam olan isim cümlesidir.

İnkarcılar Hz. Peygamberi mecnun olmakla itham ederken sözlerini isim cümlesi, اِنَّ  ve  لَ  olmak üzere üç tekidle kuvvetlendirmişlerdir.

İsim cümleleri sübut ifade eder. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

اِنَّ ’nin haberinin ism-i fail kalıbıyla gelmesi durumun devamlılığına işaret etmiştir.

İsim cümlesindeki ism-i fail istimrar ifade eder. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Kâfirler Hz.Peygamberin kendisine zikir indirilen kişi oluşu ile kendilerince mecnun oluşu özelliklerini söyleyip meleğin getirmesi şeklindeki isteklerini ve sadık olup olmama özelliğini belirtmişlerdir.

Onların Resulullah'a (sav) bu şekilde hitap etmeleri, (ey kendisine Kur’an indirilen demeleri); bunu teslim edip inandıkları için değil, fakat Peygamberimizle (sav) alay etmek ve "hiç şüphesiz sen mecnunsun" şeklindeki batıl hükümlerinin gerekçesini bildirmek içindir. (Ebüssuûd)

Bu ayette de kâfirlerin Hz. Muhammed’i (sav) alaya aldıklarını zannederek Kur’an ile ilgili kullandıkları  الذِّكْرُ  kelimesi adeta onların içini boşaltarak kullandıkları kelime olmaktan çıkmış 9. ayetteki  اِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَاِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ  ifadesiyle karşılık bulmuştur. Cevabın gecikmesinin sebebi ise araya onların istekleriyle alakalı iki cümlenin girmesidir.

Bu ayette kâfirlerin Muhammed’i (as) biri Kur’an, biri de meleklerle ilgili iki inkârı dile getirilmiş, Allah (cc) da onların önce meleklerle sonra da Kur’an ile ilgili düşüncelerine yanıt vermiştir. (İbn ‘Âşûr, VI, s. 20)

لَوْ مَا تَأْت۪ينَا بِالْمَلٰٓئِكَةِ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ

لَوْ مَا  tahdid harfidir.  تَأْت۪ينَا  fiili  ي  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ‘dir.

Mütekellim zamiri  نَا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.  بِالْمَلٰٓئِكَةِ  car mecruru   تَأْت۪ينَا  fiiline müteallıktır.

اِنْ  şart harfi iki muzari fiili cezm eder.  كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi şart cümlesidir.

كُنْتَ  sükun üzere mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. 

تَ  muttasıl zamiri  كان ’nin ismi olarak mahallen merfûdur.

مِنَ الصَّادِق۪ينَ  car mecruru  كُنْتَ ’nin mahzuf haberine müteallıktır. Cer alameti  ي ’dir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

الصَّادِق۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  صدق  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail, eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

لَوْ مَا تَأْت۪ينَا بِالْمَلٰٓئِكَةِ 

İstînâfiyye olarak fasılla gelen ayetin ilk cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

لَوْ مَا  ; Tahdid ilişkisi kurar. Muzariden önce teşvik, maziden önce kınama ifade eder. Mâlekî, Rasfu’l-Mebânî adlı eserinde  لَوْ مَا ’dan bahsederken onun,  لولا  gibi tevbih ve tendîm ifade edemeyeceğini, Arapların bu edatı yalnız tahdid (teşvik) için kullandıklarını söylemiştir. (Arap Dilinde Edatların Metinde Kurduğu Anlamsal İlişkiler (Doktora Tezi) Abdullah Hacıbekiroğlu)

أْت۪ي  [geldi] fiili  بِ  harf-i ceriyle kullanıldığında “getirdi” anlamına gelir. Buna tazmin sanatı denir.

اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ

Cümle istînâfiye olarak fasılla gelmiştir.

Şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. Şart cümlesi  كاِن ’nin dahil olduğu isim cümlesi formunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cümlede îcaz-ı hazif sanatı vardır. Car mecrur  مِنَ الصَّادِق۪ينَ , nakıs fiil  كان ’nin mahzuf haberine müteallıktır.

Şartın cevabı mahzuftur. Cümlenin öncesinin delaletiyle yapılan bu hazif, îcâz-ı hazif sanatıdır. Cevap cümlesinin takdiri;  إن كنت من الصادقين في ما تدّعيه فأتنا بالملائكة   [Eğer iddianda sadıksan Bize melekleri getir.] şeklindedir.

اِنْ  harfi, vuku bulma ihtimali zayıf olan durumlarda kullanılır. Burada da peygamberin doğru söyleme ihtimali azmış gibi düşündüklerini ifade etmişlerdir.

اِنْ  edatı başlıca şu yerlerde kullanılır: 

1) Muhatabın tam olarak inanmadığı durumlarda kesinlikle doğru olan sözün başında  اِنْ  gelir.

2) Bilmezden gelinen durumlarda da  اِنْ  kullanılır: Efendisini soran birisine hizmetçinin evde olduğunu bildiği halde: “Evdeyse sana haber veririm” demesi gibi.

3) Bilen kimse sanki bilmiyormuş gibi kabul edilerek  اِنْ  kullanılır: Sebebi de kişinin, bildiği şeyin gereğini yerine getirmemesidir.  إِنْ كُنْتَ مِنْ تُرَابٍ فَلَا تَفْتَخِرْ  “Eğer sen topraktan yaratılmışsan böbürlenme.” örneğinde olduğu gibi. Kişi, topraktan yaratıldığını bilmektedir. Ancak bunu unutup kibirlenmektedir. Bu nedenle de kendisine hitapta  اِنْ  edatı kullanılmıştır. (Prof. Dr. Ali Bulut, Belâgat)

Eğer sen nübüvvet iddianda doğru isen, Allah'ın hikmetine göre senin doğruluğunu ve sıdkını açıkça söyleyen melekler indirilmesi gerekir. Sen bunu yapmadığına göre, sende peygamberlikten hiçbir şey olmadığını anlıyoruz." İşte, bu şüphenin izahı budur. Bunun bir benzeri de, En'âm Suresi’ndeki, "Ona, bir melek gönderilmeli değil miydi? dediler. Eğer biz bir melek gönderseydik, elbette iş bitirilmiş olurdu" (En'âm, 8) ifadesidir.

Burada, başka bir ihtimal daha var: Hz Peygamber (sav), eğer buna inanmazlarsa, onları, başlarına azabın gelmesiyle korkutuyordu. Onlar da, azabın inmesini istiyor ve ona, "Senin ve bizim başımıza vadolunan o azabı indirecek olan melekler getirsen ya bize!" diyorlardı. İşte Cenab-ı Hakk'ın, "Senden azabı çarçabuk (getirmeni) isterler. Eğer tayin edilmiş bir vakit olmasaydı o, elbette onlara gelip çatmıştı" (Ankebût, 53) buyurmakla kastetmiş olduğu mana budur. (Fahreddin er-Râzî)

مَا نُنَزِّلُ الْمَلٰٓئِكَةَ اِلَّا بِالْحَقِّ

Fiil cümlesidir.  مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  نُنَزِّلُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ‘dur.

الْمَلٰٓئِكَةَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

اِلَّا  hasr edatıdır.  بِالْحَقِّ  car mecruru  الْمَلٰٓئِكَةَ ‘nin mahzuf haline müteallıktır.

نُنَزِّلُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi  نزل ’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

  وَمَا كَانُٓوا اِذاً مُنْظَر۪ينَ

وَ  atıf harfidir.  مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  كَانُوا  isim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.

كَانُوا  damme üzere mebni nakıs fiildir.  كَانُوا ’nun ismi, cemi müzekker olan  و  muttasıl zamir olarak mahallen merfûdur

اِذاً  cevap harfidir.

مُنْظَر۪ينَ  kelimesi  كَانُٓوا ‘nun haberi olup nasb alameti  ي  harfidir. Cemi müzekker kelimeler harfle îrablanırlar.

مَا نُنَزِّلُ الْمَلٰٓئِكَةَ اِلَّا بِالْحَقِّ

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Menfi muzari fiil cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. 

Kasr üslubuyla tekid edilmiştir.  مَا  ve  اِلَّٓا  ile oluşan kasr, fiille müteallıkı arasındadır. Kasr-ı mevsuf ale’s sıfattır.

اِلَّا بِالْحَقِّ  [Ancak hak ile] sözü; ancak Kur’an ile anlamındadır, Mücahid’in, risalet ile diye de açıkladığı rivayet edilmiştir. Hasen de; iman etmeyecek olurlarsa, ancak azap ile indiririz, diye açıklamıştır. (Beyzâvî)

Fiilin cemi mütekkellim zamirine isnadı meleklere tazim ifade eder.

نُنَزِّلُ  fiili azamet zamirine isnad edilmiştir. Allah Teâlâ Kur'an'da ne zaman kendisinden azamet zamiriyle bahsetse hemen öncesinde veya sonrasında vahdaniyetinin bilinmesi için kendisine ait tekil bir zamir gelir. (Samerrâî, Beyanî Tefsir Yolu, C.2 S.467).

 وَمَا كَانُٓوا اِذاً مُنْظَر۪ينَ

Ayetteki ilk cümleye matuftur.

Menfi  كَان ’nin dahil olduğu isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

مَا كَانُ ’li olumsuz sıygalar, gerçekleşmesi aklen caiz olmayan umumi olumsuzluk için kullanılır. (Sâbûnî, Safvetü't Tefasir, 3/79)

Cevap harfi  اِذاً, burada amel etmemiştir. 

كَانُ ’nin haberi olan  مُنْظَر۪ينَ , ism-i fail kalıbında gelerek kesinliğini vurgulamıştır.

الْحَقِّ ‘nın vahiy yahut azap olduğu da söylenmiştir.  اِذاً  onlara cevaptır ve mukadder şartın cezasıdır yani ‘’Melekler indirseydik onlara süre tanınmazdı’’ demektir. (Beyzâvî)

مُنْظَر۪ينَ  (kendilerine mühlet verilenler) ile 10. ayetin sonundaki  الْاَوَّل۪ينَ  (Evvelkiler) ile 12. ayetin sonundaki الْمُجْرِم۪ينَ  (Suçlular) gibi kelimelerde, kulağı etkileyen seci vardır. (Safvetü’t Tefâsîr)

Cenab-ı Hakk’ın, [kendilerine mühlet verilmez] ifadesinin manası, “Eğer melekler indirilirse, onlara zaman yani mühlet tanınmaz. Çünkü, meleklerin inmesi ile, mükellefiyet sona erer”. (Fahreddin er-Râzî)

اِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

نَا  mütekellim zamiri  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur.

نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ  cümlesi,  اِنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur.

Munfasıl zamiri  نَحْنُ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  نَزَّلْنَا   mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur.

نَزَّلْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا   fail olarak mahallen merfûdur.

الذِّكْرَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

نَزَّلْنَا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi  نزل ’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

 وَاِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ

İsim cümlesidir. وَ  atıf harfidir. 

اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir, ismini nasb haberini ref eder.

ناَ  muttasıl zamiri,  اِنَّ ‘nin ismi olarak mahallen mansubdur. 

لَهُ  car mecruru  حَافِظُونَ ‘ye müteallıktır.

لَ  harfi  اِنَّ ’nin haberinin başına gelen lam-ı muzahlakadır. 

حَافِظُونَ  kelimesi  اِنَّ ‘nin haberi olup ref alameti  و ‘dır. Cemi müzekker kelimeler harfle îrablanırlar. 

حَافِظُونَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  حفظ  fiilinin ism-i failidir. 

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata), hem de onun sıfatına delalet eden kelimedir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir.  اِنَّ  ve fasıl zamiri ile tekid edilmiş isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. İsim cümlesi sübut ifade etmiştir.

İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

نَحْنُ , fasıl zamiridir.  اِنَّ ’nin haberi müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Müsnedin mazi fiil sıygasında gelişi hükmü takviye, hudûs, temekkün ve istikrara işaret etmiştir.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler,  اِنَّ , isim cümlesi, fasıl zamiri ve isnadın tekrar etmesi sebebiyle üç katlı bir tekid ve yerine göre de tahsis ifade eden çok muhkem/sağlam cümlelerdir. (Elmalılı, Kadr/1)

Bu ayet-i kerimenin öncesinde yer alan  وَقَالُوا يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّ كْرُ اِنَّكَ لَمَجْنُونٌۜ [Dediler ki: ‘Ey kendisine Zikir (Kur’an) indirilen kimse! Sen mutlaka delisin!’] (Hicr 15/6) ayetinden anlaşıldığına göre bazı kâfirler Hz.Muhammed’e Zikrin (Kur’an’ın) Allah’tan indiğini inkâr ettiler ve onunla alay ettiler. Onun peygamber olmadığını iddia ederek sanki şöyle dediler. Ey müfteri! Allah sana Zikri indirmedi. Senin Allah’tan olduğunu iddia ettiğin Kur’an ondan değil bilakis cinlerin sana telkinidir. Sen mecnunsun. 

“İşte  اِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَاِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ  ayeti, onların inkâr ve alaylarına karşılık bir cevaptır. Bunun içindir ki birçok yönden tekid edilmiştir.”

Şöyle ki, ibare devamlılık (istimrar) ifade eden isim cümlesi şeklinde gelmiş, tahkik anlamı içeren  اِنَّ  edatı ile başlamış,  اِنَّ ‘nin ismi ile haberi arasına fasl zamiri  نَحْنُ girmiş, tazim için müfred yerine cemi zamirleri getirilmiştir.

Allah Teâlâ bu ayet-i kerimeyle Kur’anı bizzat kendisinin indirdiğini ve onu himayesine aldığını ifade ederek ona dil uzatılmasının yolunu kapatmış, onu insan sözüne benzemeyen mucizevi bir kelam olarak indirmekle her türlü tahrif, ziyade ve noksanlıktan koruduğunu ve koruyacağını çeşitli tekid vasıtaları kullanarak beyan buyurmuştur. (Süleyman Gür, Kâzî Beyzâvî Tefsîrinde Belâgat İlmi ve Uygulanışı)

Cenab-ı Hakk’ın “Kur’an’ı biz indirdik, biz” ifadesine gelince, bunun sıygası her ne kadar cemi ise de, bu tazim ve ululuğu izhar etme esnasında, hükümdarların söylemiş olduğu söz kabilindendir. Çünkü, onlardan birisi bir iş yapsa veya bir söz söylese, “Biz şöyle yaptık; biz şöyle söyledik” derler. Burada da böyledir.

(Fahreddin er-Râzî)

 وَاِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ

Cümle  وَ ‘la istînafa matuf olup,  اِنَّ  ve lam-ı muzahlaka ile tekid edilmiştir. Faide-i haber inkârî kelam olan isim cümlesidir. Sübut ve istimrar ifade etmiştir. Cümlede takdim-tehir sanatı vardır.  لَهُ  car-mecruru, konudaki önemine binaen amili olan  لَحَافِظُونَ ’ye takdim edilmiştir.

وَ , itiraziyyedir.  لَهُ ’daki zamir الذِّكْرَ ‘ye  racidir. Müteallakı olan  لَحَافِظُونَ ’deki  لَ , zayıf olan amilin amelini takviye içindir. (Âşûr)

İsim cümleleri sübut ifade eder. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Cümlenin haberinin ism-i fail kalıbıyla gelmesi durumun devamlılığına işaret etmiştir. İsim cümlesindeki ism-i fail istimrar ifade eder. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

لَهُ  car mecrurundaki zamir, yukarıda geçen “zikr”e veya  Hz. Muhammed’e râcidir. (Fahreddin er-Râzî)

وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ ف۪ي شِيَعِ الْاَوَّل۪ينَ

وَ  istînâfiyyedir.  لَ  mukadder kasemin cevabına gelen muvattie harfidir.  قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder.

اَرْسَلْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamir  نَٓا  fail olarak mahallen merfûdur.

مِنْ قَبْلِكَ  car mecruru  اَرْسَلْنَا  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

ف۪ي شِيَعِ  car mecruru mukadder mahzuf sıfatına müteallıktır. Takdiri;  أرسلنا رسلا في شيع (Topluluklar arasında resullerimizi gönderdik.) şeklindedir.

الْاَوَّل۪ينَ  kelimesi muzâfun ileyh olup cer alameti  ى  harfidir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.    

اَرْسَلْنَا  fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.

İf’al babındandır. Sülâsîsi  رسل ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ ف۪ي شِيَعِ الْاَوَّل۪ينَ

وَ  istînâfiyyedir.  لَ  ise mukadder kasemin cevabına gelen muvattie harfidir.

Mukadder kasem sebebiyle ayette îcâz-ı hazif sanatı vardır.

Mahzufla birlikte cümle kasem üslubunda gayrı talebî inşâî isnaddır.

Kasemin cevabı olan  وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ  cümlesi  لَ  ve  قَدْ  ile tekid edilmiş müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber inkârî kelamdır. 

قَبْلِكَ - الْاَوَّل۪ينَ kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Ayette hazif vardır, takdiri şöyledir: “Biz senden önce nice peygamberler gönderdik.” ارْسَال  fiili “Peygamberler” tabirine delalet ettiği için, hazf edilmiştir 

وَمَا يَأْت۪يهِمْ مِنْ رَسُولٍ اِلَّا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ

وَ  atıf harfidir. مَا  nefiy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  يَأْت۪يهِمْ   fiili  ي üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir.

Muttasıl zamir  هِمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur. 

مِنْ  harf-i ceri zaiddir.  رَسُولٍ  lafzen mecrur,  يَأْت۪يهِمْ  fiilinin faili olarak mahallen merfûdur.

اِلَّا  hasr edatıdır.

كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ  cümlesi  يَأْت۪يهِمْ ‘deki mef’ûlun hali olarak mahallen mansubdur.

كَانُوا  isim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.  كَانُوا  damme üzere mebni nakıs fiildir.

كَانُوا ’nun ismi, cemi müzekker olan  و  muttasıl zamiri olarak mahallen merfûdur.

بِه۪  car mecruru  يَسْتَهْزِؤُ۫نَ  fiiline müteallıktır.

يَسْتَهْزِؤُ۫نَ  fiili  كَانُوا ’nun haberi olarak mahallen mansubtur.

يَسْتَهْزِؤُ۫نَ  fiili,  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

يَسْتَهْزِؤُ۫نَ  fiili, sülâsî mücerrede üç harf ilave edilerek südâsi mezid yapılan fiillerdendir. Fiil istif’âl babındandır. Sülâsî fiili  هزأ ’dir.

Bu bab fiile talep, tehavvül, vicdan, mutavaat, ittihaz ve itikat gibi anlamlar katar.

وَمَا يَأْت۪يهِمْ مِنْ رَسُولٍ اِلَّا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ

Ayet  وَ ‘la önceki ayetteki  اَرْسَلْنَا  cümlesine atfedilmiştir. Menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber, inkârî kelamdır.

مَٓا  nefy harfi ve  اِلَّا  istisna harfiyle oluşmuş kasr üslubuyla, peygamberimize, kendisinden önceki peygamberlerin de benzer şeyleri yaşadıkları, tereddüte yer bırakmayacak şekilde bildirilmiştir.

Kasr, mef’ûl ile hali arasındadır. Kasr-ı mevsuf ale’s sıfattır. 

كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ  cümlesi  يَأْت۪يهِمْ ‘deki mef’ûlun halidir. Hal cümleleri anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır.

كَانُوا ’nin dahil olduğu isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.

Car mecrur  بِه۪ , mübalağa kastıyla  يَسْتَهْزِؤُ۫نَ ’ye takdim edilmiştir. Bu takdim, kasr ifade eder. Alay etmekten başka hiçbir işleri yokmuş gibi, resulleriyle alay ediyorlardı. Öyleki bu durum onların huyu haline gelmişti. Onların alaylarındaki mübalağayı ifade etmek için cümle takdim kasrıyla tekid edilmiştir. (Âşûr)

Cümlenin müsnedinin muzari fiil formunda gelmesi hükmü takviye, hudûs, istimrar ve teceddüt ifade eder. Ayrıca muzari fiil tecessüm özelliğiyle muhatabın dikkatini uyararak konuyu anlamasında yardımcı olur.

كَانَ ’nin haberinin muzari fiille gelmesi, geçmişte belirli bir süre devam edip biten eylemler ve geçmişte mûtat olarak yapılan, âdet haline gelmiş davranışlar  olmak üzere iki manaya delalet eder.  (Vecih Uzunoğlu, Arap Dilinde كَانَ ‘nin Fiili ve Kur’an’da Kullanımı, DEÜ İlahiyat Fak. Dergisi Sayı 41)

Bu ayet, Peygamberimize bir tesellidir. Yani, ‘’Bu müşriklerin sana yaptıklarının bir benzeri, senden önce gelen peygamberlere de yapılmıştır’’ demektir. (Kurtubî)

كَذٰلِكَ نَسْلُكُهُ ف۪ي قُلُوبِ الْمُجْرِم۪ينَۙ

Fiil cümlesidir.  كَ  harf-i cerdir. مثل “gibi” demektir. Bu ibare, amili  نَسْلُكُهُ  olan mahzuf mef’ûlu mutlaka müteallıktır.

ذٰ  işaret ismi, sükun üzere mebni mahallen mecrur, ism-i mecrurdur.  ل  harfi buud yani uzaklık belirten harf,  ك  ise muhatap zamiridir.

نَسْلُكُهُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ‘dur. Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

ف۪ي قُلُوبِ  car mecruru   نَسْلُكُهُ  fiiline müteallıktır.  الْمُجْرِم۪ينَ  muzâfun ileyh olup cer alameti ى  harfidir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

الْمُجْرِم۪ينَ  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

كَذٰلِكَ نَسْلُكُهُ ف۪ي قُلُوبِ الْمُجْرِم۪ينَۙ

İstînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Cümlede îcâz-ı hazif vardır. كَذٰلِكَ , amili  نَسْلُكُهُ  olan mahzuf mef’ûlü mutlaka müteallıktır. 

Cümle müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

كَذٰلِكَ  kendinden önceki bir manaya işaret eder. Ancak çoğu zaman o da müstakil bir lafız değildir. Burada hem  كَ  hem de  ذٰ  işaret ismi aynı şeye işaret eder. Dolayısıyla bu durumu benzetecek yine kendisinden daha mükemmel bir şey bulunamadığını ifade eder. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri, c. 5, s. 101)

ف۪ي قُلُوبِ الْمُجْرِم۪ينَۙ  ifadesindeki  ف۪ي  harfinde istiare-i tebeiyye vardır.  ف۪ي  harfindeki zarfiyet manası dolayısıyla kalp içine girilebilen maddi bir şeye benzetilmiştir. Burada  ف۪ي  harfi kendi manasında kullanılmamıştır. Çünkü kalp hakiki manada zarfiyeye yani içine girilmeye müsait değildir. Mücrimlerin duygularına nüfuz etmekteki derecenin ifadesi için bu harf kullanılmıştır. Câmi’, her ikisindeki mutlak irtibattır. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kuran Işığında Belâgat Dersleri Beyan İlmi)

نَسْلُكُهُ ف۪ي قُلُوبِ  ifadesi istiaredir. Çünkü  سلك ‘in asıl anlamı, ‘’bir şeyi, diğer bir şeyin içine zorla sokmak’’ veya ‘’iki şeyden birini dar olan diğerine sokmak’’tır. Allah Teala’nın  مَا سَلَـكَكُمْ ف۪ي سَقَرَ   [Sizi şu yakıcı ateşe sokan nedir?] Müddesir  42.ayet birinci manaya göredir ki, ‘’Oraya girmeyi hoş görmemenize rağmen sizi oraya zorla sokan nedir?‘’ demektir.

Yine bu manadan olarak inci dizilen ipe de  سلك  adı verilmiştir. Çünkü çoğunlukla incilerin delikleri ona dar gelip sıkışırlar. Bu durum sabit olduğuna göre, (söz konusu) ayetle kastedilen mana şöyle oluyor: ‘’Mücrimlerin kalpleri istemese de, göğüsleri ondan dolayı daralsa da, sözü onlara duyurmak, onları buna yönlendirmek suretiyle kalplerine ulaştırırız.’’ Burada gerçekten bir şeyin diğer bir şeyin içine girmesi diye bir durum söz konusu değildir. Sadece bununla kastedilen, kendilerinin istememesine rağmen kulaklarının o sözü duyup kalplerine ulaştırması, sokmasıdır. Bu durumda sanki bu söz, istekleri ve seçimleri olmaksızın kalplerine zorla sokulmuş bir şey gibi olmuştur. (Şerîf er-Radî, Kur’an Mecazları)

En doğru tevil  نَسْلُكُهُ  ifadesindeki  ه۪  zamirinin, “Kur’an” manasında olan “zikr”e raci olmasıdır. Çünkü, Allah Teâlâ, bu ayetten önce, “Kur’an’ı biz indirdik, biz” (Hicr. 9); bundan sonra da, “Biz böylece onu… sokarız” buyurmuştur. Yani, “işte böylece biz, o Kur’an’ı mücrimlerin kalbine sokarız” demektir ki, bu da, “Allah Teâlâ’nın bu Kur’an’ı onlara duyurması, onların kalplerinde Kur’an’ın ezberlenmesi ve manalarını bilip anlamayı yaratması” anlamındadır. Cenab-ı Hak bu hallere rağmen, onların cahil olmaları ve ısrarları sebebiyle, o Kur’an’a, o zikre inatları ve cehaletleri yüzünden inanmadıklarını beyan buyurmuştur ki, işte onların alabildiğince zemmedilmelerini gerektiren bu olmuştur.

لَا يُؤْمِنُونَ بِه۪ وَقَدْ خَلَتْ سُنَّةُ الْاَوَّل۪ينَ

Fiil cümlesidir. لَا nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  يُؤْمِنُونَ  fiili  نَ ‘nun sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur.

بِه  car mecruru  يُؤْمِنُونَ  fiiline müteallıktır.

وَ  istînâfiyyedir.  قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder.  خَلَتْ  mahzuf elif üzere mukadder fetha ile mebni mazi fiildir.  تۡ  te’nis alametidir.

سُنَّةُ  fail olup lafzen merfûdur.  الْاَوَّل۪ينَ  muzâfun ileyh olup cer alameti  ى  harfidir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

يُؤْمِنُونَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  أمن ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.

لَا يُؤْمِنُونَ بِه۪ وَقَدْ خَلَتْ سُنَّةُ الْاَوَّل۪ينَ

Beyanî istînâf olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâli ittisâldir.

Veya cümle, …نَسْلُكُهُ  cümlesi için tefsiriyyedir. Menfi muzari fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Makabline  وَ ’la atfedilen  وَقَدْ خَلَتْ سُنَّةُ الْاَوَّل۪ينَ  cümlesi, tahkik harfi  قَدْ ’la tekid edilmiştir. İstinaf cümlesidir. Müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber talebî kelamdır. Mazi fiile dahil olan  قَدْ , olayın vukuunun kesinliğine delalet eder.

Müsnedün ileyhin izafetle marife olması veciz ifade kastına matuftur.

سُنَّةُ الْاَوَّل۪ينَ  ifadesinde, sıfatın mevsufuna izafeti söz konusudur.

سُنَّةُ الْاَوَّل۪ينَ  [öncekilere uygulanan ilâhi kanun], yani onlar Allah’ın peygamberlerini ve kendilerine inzal edilen zikri yalanladıkları vakit Allah’ın onları helak etme konusunda izlediği yol. Bu ifade Mekke halkına, yalanlamalarına karşılık bir tehdittir. (Keşşâf)

Cenab-ı Hakk’ın ”Nitekim bu ilâhi kanun daha önceki inkârcılar hakkında da böyle câri olmuştur” ifadesine gelince, bu hususta iki görüş bulunmaktadır:

a) Bu, Mekke kâfirleri için bir tehdittir. Buna göre “Allah’ın sünneti ve yasası, geçmiş ümmetler içinde peygamberleri yalanlayanları helak etmesi suretinde tecelli etmiştir” denilmek istenmiştir.

b) Bu Zeccâc’ın görüşü olup, buna göre ayetin manası, “Allah’ın öncekiler hakkındaki kanun ve muamelesi o mücrimlerin kalplerine küfür ve dalaleti sokmak biçiminde tezahür etmiştir” şeklindedir. Bu, lafzın zahirine daha uygundur. (Fahreddin er-Râzî)

Öncekilerin sünneti de geçmiş bulunduğu halde, onlar buna yine de inanmazlar.

“Öncekilerin sünneti de geçmiş bulunduğu halde” yani, kâfirlerin helak edilmesi şeklindeki ilahi sünnet geçtiğine göre, bunların da helak oluşları ne kadar yakındır,

“Öncekilerin sünneti de geçmiş bulunduğu halde” ayetinin bunların yalanlamaları, küfür ve inkâr etmeleri gibi, öncekiler de küfür ve inkâra saptıklarından dolayı, bunlar da işte öncekilere uymaktadırlar, diye de açıklanmıştır. (Kurtubî)

وَلَوْ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَاباً مِنَ السَّمَٓاءِ فَظَلُّوا ف۪يهِ يَعْرُجُونَۙ

وَ  istînâfiyyedir. لَوْ  gayr-ı cazim şart harfidir. Cümleye muzâf olur.

فَتَحْنَا  şart fiili olup sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

عَلَيْهِمْ  car mecruru  فَتَحْنَا  fiiline müteallıktır.  بَاباً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

مِنَ السَّمَٓاءِ  car mecruru   بَاباً ‘in mahzuf sıfatına müteallıktır.

فَ  atıf  harfidir.  ظَلُّوا  istimrar ifade eden, nakıs fiildir. İsmini ref haberini nasb yapar.  ظَلُّوا  damme üzere mebni nakıs mazi fiildir. ظَلُّوا ’nun ismi, cemi müzekker olan و  muttasıl zamiri olarak mahallen merfûdur.

ف۪يهِ  car mecruru  يَعْرُجُونَ  fiiline müteallıktır.

يَعْرُجُونَ  fiili,  ظَلُّوا ’nun haberi olarak mahallen mansubdur.  

يَعْرُجُونَ  fiili  نَ ‘nun sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur.

وَلَوْ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَاباً مِنَ السَّمَٓاءِ فَظَلُّوا ف۪يهِ يَعْرُجُونَۙ

وَ  istînâfiyyedir. Müspet mazi fiil sıygasında gelen  لَوْ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَاباً مِنَ السَّمَٓاءِ  cümlesi, şart cümlesidir.

Ayet-i kerime  لَوْ  şart edatının şart kısmından oluşmuştur. Şartın cevabı sonraki ayettir.

Nahivciler  لَوْ  edatını, ‘şart gerçekleşmediği için cevabının da gerçekleşmemesini gerektiren bir edattır’, diye tanımlamaktadırlar. Başka bir deyişle “şart bulunmadığından cevabın da bulunmadığını” ifade eder. (Abdullah Hacibekiroğlu, Arap Dilinde Edatların Metinde Kurduğu Anlamsal İlişkiler Doktora Tezi)

Nakıs fiil  ظَلّ ’nin dahil olduğu  فَظَلُّوا ف۪يهِ يَعْرُجُونَ  cümlesi, makabline matuftur. 

Sübut ifade eden isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır.

ظَلُّ ’nin haberi olan  يَعْرُجُونَۙ , muzari fiil olarak gelmiş ve hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade etmiştir. Ayrıca muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Car mecrur  ف۪يهِ , önemine binaen amili olan يَعْرُجُونَۙ ’ye takdim edilmiştir.

بَاباً  ’deki tenvin, nev ve tazim ifadesi içindir.

يَعْرُجُونَ  ve  السَّمَٓاءِ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Arapça’da  عروجُ , yükselmek demektir. Kişinin üzerine basarak yukarıya çıkmış olduğu merdivene  مَٓعْرج  denilmesi bundandır. (Fahreddin er-Râzî)

لَقَالُٓوا اِنَّمَا سُكِّرَتْ اَبْصَارُنَا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ۟

لَ  harfi لَوْ ’in cevabının başına gelen rabıtadır. قَالُٓوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Mekulü’l-kavli  اِنَّمَا سُكِّرَتْ اَبْصَارُنَا  ’dur.  قَالُٓوا  fiilinin mef‘ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. 

اِنَّمَا , kaffe ve mekfûfe’dir. Kâffe; men eden, alıkoyan anlamında olup, buradaki  مَا harfidir,  اِنَّ  harfinden sonra gelmiş ve onun amel etmesine mani olmuştur.  اِنَّ ‘nin ameli ise engellenmiştir, yani mekfûfedir.

سُكِّرَتْ  fetha üzere mebni meçhul mazi fiildir.  تْ  te’nis alametidir.

اَبْصَارُنَا  naib-i fail olup lafzen merfûdur. Mütekellim  zamiri  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

بَلْ , idrâb ve atıf harfidir. Önce söylenen bir şeyden vazgeçmeyi belirtir. Buna “idrâb/  اِضْرَابْ  denir. “Öyle değil, böyle, fakat, bilakis, belki” anlamlarını ifade eder.

Kendisinden sonra gelen cümle ile iki anlam ifade eder:

1. Kendinden önceki cümlenin ifade ettiği anlamın doğru olmadığını, doğrusunun sonraki olduğunu ifade etmeye yarar. Bu durumda edata karşılık olarak “oysa, oysaki, halbuki, bilakis, aksine” manaları verilir.

2. Bir maksattan başka bir maksada veya bir konudan diğer bir konuya geçiş için kullanılır. Burada, yukarıda olduğu gibi bir iddiayı çürütmek ve doğrusunu belirtmek için değil de bir konudan başka bir konuya geçiş içindir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Munfasıl zamir  نَحْنُ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  قَوْمٌ  haber olup lafzen merfûdur.

مَسْحُورُونَ۟  kelimesi  قَوْمٌ  sıfatı olup ref alameti  وَ ’dır. Cemi müzekker kelimeler harfle îrablanır. 

سُكِّرَتْ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi  سكر ’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar. 

لَقَالُٓوا اِنَّمَا سُكِّرَتْ اَبْصَارُنَا 

Rabıta harfi  لَ  ile gelen …لَقَالُٓوا اِنَّمَا سُكِّرَتْ  cümlesi, şartın cevabıdır. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Önceki ayetle birlikte terkip, şart üslubunda, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

قَالُٓوا  fiilinin mekulü’l-kavli,  اِنَّمَا  kasr edatıyla tekid edilmiş isim cümlesi formunda, faide-i haber inkârî kelamdır.

اِنَّمَا  ile kasır üslubu, kâfirlerin sözlerinde çok kararlı olduklarına işaret eder.  سُكِّرَتْ  sıfat/maksûr, اَبْصَارُنَا  mevsuf/maksûrun aleyh olarak, kasr-ı sıfat ale’l-mevsûftur.

اِنَّمَا  edatı; siyakında açıkça veya zımnen bir sorunun olduğu ayetlerde cevap olarak gelir. Muhatap  konunun cahili değildir ve doğruluğuna itiraz etmiyordur ya da bu konuma konulmuştur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi) 

سُكِّرَتْ  ve  مَسْحُورُونَ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

İbn Kesir, şeddesiz olarak,  سُكِرَتْ  şeklinde okurken, diğer kıraat imamları, كِّ ‘nin şeddesiyle  سُكِّرَتْ  şeklinde okumuşlardır. Vahidî şöyle der:  سُكِّرَتْ اَبْصَارُنَا  cümlesinin anlamı, ”Büyü ile gözlerimiz perdelendi ve engellendi, kapandı” şeklindedir. Bu, dilcilerin görüşüdür. Onlar şöyle demişlerdir: Bunun aslı, su fışkırmasın diye yarığı ve çatlağı tıkamak manasına gelen  الْسُكِّرَ  kelimesinden gelmektedir. Böylece sanki o gözler, tıpkı seddin suyun akışına mani olması gibi bakıştan men edilmiş olurlar. Bu fiili şeddeli okumak ise aynı mananın daha fazlasını iktizâ etmektedir.” (Fahreddin er- Râzî)

Hasr ( اِنَّمَا ) ve idrâb (بَلْ ) kelimelerinin birleşmesi şunu kesin olarak göstermektedir ki, gördükleri şey gerçek dışıdır, hatta batıldır, bir çeşit sihir ile hayal görmüşlerdir. (Beyzâvî)

سُكِّرَتْ اَبْصَارُنَا  ifadesinde سكر ’in aslı, Arapların  سَكَرَتْ اَلشَّيئُ  sözlerinden alınmıştır ki, ‘’Onun süregelen akış yolunu kestim’’ demektir. Onların  سَكَرَتْ اَلْمَاءُ  sözleri de bu anlamla ilgilidir; ‘’Suyun akış yolunu çevirdim’’ demektir. Yine rüzgârın esmesi kesilip dindiğinde de   سَكَرَتْ اَلرِّيحُ  derler. Şu halde buradaki şeddeli şeddesiz olarak  سَكَرَتْ اَبْصَارُنَا  ifadesinin anlamı şöyle oluyor: ‘’Görüş alanımızda bir engel ortaya çıktı ve bu engel, gözlerimizin eşyayı gerçek varlığıyla algılamasına, onların asli şekil ve görüntüleriyle görmesine mani oldu.’’ Onlar bu sözleriyle suların akış ve gidiş yollarına set çekilip akışlarının kesilip engellendiği gibi gözlerinin de bağlanıp, eşyayı hakikati üzere görmesinin engellendiğine işaret ediyorlar. Ebu Ubeyde  سُكِّرَتْ اَبْصَارُنَا ifadesinin anlamının ‘’gözlerimiz perdelendi’’ demek olduğunu söylemiştir ki mana aynıdır. Çünkü perdeler gözlerinin eşyaya nüfuz etmesine, bakışlarının serbestçe hedefe yönelmesine engel teşkil eder. (Şerîf er-Radî, Kur’an Mecazları)

 بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ۟

بَلْ , idrâb harfidir. İntikal için gelmiştir. Cümle mekulü’l-kavle dahildir. Sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

مَسْحُورُونَ۟ , haber olan  قَوْمٌ  için sıfattır.

Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır