“Nimet içinde yüzen o yalanlayıcıları bana bırak” cümlesi, elde ettikleri nimetlerin şükrünü yerine getirmeyen ve Allah’ın gönderdiği peygamberi yalancılıkla itham eden varlıklı ve despotik tavırlı Mekke müşrikleriyle ilgilidir. Allah Teâlâ Hz. Peygamber’e onlarla uğraşmasına gerek olmadığını, onların cezalarını kendisinin vereceğini bildirmiştir. Müfessirlerin çoğunluğu, bu cezalandırma sürecinin hicretten sonra Bedir Savaşı’yla başladığını belirtirler. 12. âyet onların cezalarının dünyada sona ermediğine, âhirette de cehennem ateşiyle cezalandırılacaklarına işaret etmektedir. “Prangalar” diye çevirdiğimiz enkâl kelimesi “kelepçeler, bukağılar, demir halkalar” anlamına da gelmektedir. Buna göre âyet suçluların elleri kelepçeli, ayakları bukağılı, boyunlarına halka geçirilmiş olarak cehenneme sürüleceklerine işaret eder. 13. âyetin son bölümünde suçlular için ayrıca mahiyeti belirtilmeyen elem verici bir azaptan söz edilmektedir. 14. âyette de bu cezaların, dağların ve yeryüzünde bulunanların şiddetli bir şekilde sarsılması ve dağların kum yığını haline gelmesi ve kıyametin kopmasıyla başlayacağı haber verilmiştir (dağların parçalanması hakkında bilgi için bk. Kehf 18/47). Bütün bunlar dünyada verilen ağır cezalara benzetme yoluyla uhrevî cezanın ağırlık ve dehşetini tasvir etmeye yönelik anlatımlardır. Uhrevi cezaların mahiyetini ise ancak Allah Teâlâ bilir.

  Heyele هيل :

  هالَ fiili serpmek, saçmak; toprak kum/toprak toplayıp yığmak. (Dağarcık) 

  Kuran’ı Kerim’de isim formunda sadece 1 defa geçmiştir. (Mu'cemu-l Mufehres)

  Türkçede kullanılan şekilleri heyelan, heyulâ ve Hâle'dir. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi) 

يَوْمَ تَرْجُفُ الْاَرْضُ وَالْجِبَالُ وَكَانَتِ الْجِبَالُ كَث۪يباً مَه۪يلاً

يَوْمَ  zaman zarfı  عَذَاباً ‘nın mahzuf sıfatına mütealliktir. Takdiri, عذابا واقعا يوم ترجف (Sarsıntı gününde vuku bulan azap) şeklindedir.

يَوْمَ , hem cümleye hem de tek kelimeye (müfrede) muzâf olan zarflardandır. Cümleye muzâf olduğunda, muzâfun ileyh cümlesinin başında  اَنْ  bulunmaz. Bu duruma pratikte çok rastlanılmaktadır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

تَرْجُفُ  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  تَرْجُفُ  damme ile merfû muzari fiildir.  الْاَرْضُ  fail olup lafzen merfûdur. 

الْجِبَالُ  atıf harfi وَ ‘la makabline matuftur.  كَانَتِ  atıf harfi  وَ ‘la  تَرْجُفُ ‘e matuf olup mahallen mecrurdur. 

كَانَتِ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.  تْ  te’nis alametidir.  الْجِبَالُ  kelimesi  كَانَ ‘nin ismi olup lafzen merfûdur. 

كَث۪يباً  kelimesi  كَانَ ‘nin haberi olup lafzen mansubdur. مَه۪يلاً  kelimesi  كَث۪يباً ‘nin sıfatı olup fetha ile mansubdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Sıfat iki kısma ayrılır: 1. Hakiki sıfat  2. Sebebi sıfat. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata “hakiki sıfat”, dolaylı olarak niteleyen sıfata da “sebebi sıfat” denir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

مَه۪يلاً  kelimesi, sülâsi mücerredi هيل  olan fiilin ism-i mef’ûlüdür.

يَوْمَ تَرْجُفُ الْاَرْضُ وَالْجِبَالُ وَكَانَتِ الْجِبَالُ كَث۪يباً مَه۪يلاً

يَوْمَ  zaman zarfı  عَذَاباً ’in mahzuf sıfatına mütealliktir. Takdiri, عذابا واقعا يوم ترجف (Sarsıntı gününde vuku bulan azab) şeklindedir. Sıfatın hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır.

Muzâfun ileyh olarak mahallen mecrur olan  تَرْجُفُ الْاَرْضُ وَالْجِبَالُ  cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Muzari fiil hudûs, teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

الْجِبَالُ  kelimesi  تَرْجُفُ  fiilinin faili olan  الْاَرْضُ ’ya matuftur. Cihet-i camiâ temâsüldür.

Yeryüzünün sarsılacağından sonra dağların zikredilmesi, umumdan sonra hususun zikri babında ıtnâb sanatıdır.

وَكَانَتِ الْجِبَالُ كَث۪يباً مَه۪يلاً  cümlesi atıf harfi  وَ ‘la, … تَرْجُفُ  cümlesine atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Cümleler arasındaki anlam bütünlüğü barizdir. Vaslda, atfedilen cümlelerin her ikisinin de aynı tür olması vaslın güzelliklerinden kabul edilmiştir. Fakat burada fiil cümlesiyle fiilin tekrarı ve yenilenmesi, isim cümlesiyle de sabitlik kastedilerek, isim cümlesi fiil cümlesine atfedilmiştir. 

Nakıs fiil  كَانَتْ ’in dahil olduğu sübut ve istimrar ifade eden bu isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

كَان ’nin haberi isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri 5, Duhan, s. 124) 

مَه۪يلاً  kelimesi  كَث۪يباً  için sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.