“Farida” Erkeğin kadına evlilik sözleşmesi sırasında vermek zorunda olduğu sosyal güvenceyi ifade eder. İslam fıkhında “mehir“ olarak adlandırılan bu uygulamanın kişinin “yapmak zorunda olduğu ilahi emir“ anlamına gelen “farida” şeklinde adlandırılmış olması anlamlıdır.

Aynı zamanda ayet, nikahtan sonra da mehire karar verilebileceğinin delilidir.

Sahabe efendilerimizden gücüne göre mehir olarak hurma veren, zırhını veren ya da sure ezberleyenler vardı.

 Abdullah b. Abbas (r.a) tan rivayet edildiğine göre, Hz. Ali, Hz. Fâtıma ile evlenirken Rasûlullah (s.a.s) kendisine; "O`na bir şey ver" dedi. Ali: "Bende bir şey yok" deyince de; "Hutamî zırhını verebilirsin" buyurdular.

Bir kadınla evlenmek isteyen bir sahabeye Allah`ın elçisi mehir vermesini bildirdi. Evinden de eli boş dönünce; "Demirden bir yüzük de olsa bak" deyip, yeniden eve gönderdi. Yine boş dönünce, ne miktar Kur`an-ı Kerîm bildiğini sordu ve sonunda şöyle buyurdu: "Haydi git, onu sana bildiğin Kur`an karşılığında verdim" (eş-Şevkânî, Neylü`l-Evtâr, VI, 170).

  Ferada فرض : Sert bir şeyi kesip onda iz bırakmak. Söz konusu şeyde hükmün kesinleşmesi nokta-i nazarından söylenir. Zekat için alınan şeye denir. Sözünün geçtiği her yer Allah'ın kişiyi yapmakla zorunlu kıldığı şeyle alakalıdır.  Sözünün geçtiği her yer ise kişinin sözü edilen şeyi kendisine yasaklamamasıyla alakalıdır. (Müfredat)

  Kuran’ı Kerim’de türevleriyle birlikte 18 defa geçmiştir. (Mucemul Müfehres)

  Türkçede kullanılan şekilleri farz, farzı muhal, faraza, farazi, faraziye ve farizadır.(Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)

Muqtir nafakayı azaltmak demektir. Ayette yoksul manasında kullanılmıştır. Qutâr (قتار) odun ve benzerlerinden yükselen duman demektir. Sanki yoksul kişi bir şeyin dumanını almaktadır.

لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ اِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَٓاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ اَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَر۪يضَةًۚ

İsim cümlesidir. لاَ  cinsini nefyeden olumsuzluk harfidir. اِنَّ  gibi ismini nasb haberini ref eder.  

جُنَاحَ  kelimesi  لَا ’ nın ismi olup fetha üzere mebnidir. عَلَیۡكُمۡ  car mecruru, لَا ’ nın mahzuf haberine mütealliktir. 

اِنْ  iki muzari fiili cezm eden şart harfidir. Şart ve cevap cümlesinde şartın vuku bulma ihtimali şüpheli veya zayıfsa kullanılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

طَلَّقْتُمُ  şart fiili olup, sükun üzere mebni mazi fiildir. Mahallen meczumdur. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur. النِّسَٓاءَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  

Şartın cevabı mahzuftur. Takdiri, إن طلّقتم النساء فلا جناح عليكم.(Kadınlarınızı boşadığınızda size günah yoktur.) şeklindedir. مَا  zamanla ilgili masdariyyedir.  مَا  ve masdar-ı müevvel, لَا ’ nın mahzuf haberine mütealliktir. 

لَمۡ  muzariyi cezm ederek manasını olumsuz maziye çeviren harftir. 

تَمَسُّو  fiili  نَ ’ un hazfıyla meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ ı fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُنَّ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

أَوۡ  atıf harfi tahyir / tercih ifade eder. تَفۡرِضُوا۟ لَهُنَّ فَرِیضَة  cümlesi, atıf harfi  أَوۡ  ile  تَمَسُّوهُنَّ ’ ye matuftur. 

تَفْرِضُوا  fiili  نَ ’ un hazfıyla meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ ı fail olarak mahallen merfûdur. لَهُنَّ  car mecruru  تَفْرِضُوا  fiiline mütealliktir. فَرِیضَة  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

طَلَّقۡتُمُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi  طلق ’ dır.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

وَمَتِّعُوهُنَّۚ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُۚ مَتَـاعاً بِالْمَعْرُوفِۚ حَقاًّ عَلَى الْمُحْسِن۪ينَ

لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ اِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَٓاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ اَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَر۪يضَةًۚ وَمَتِّعُوهُنَّۚ

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Cinsini nefyeden nefy harfi  لَا ’nın dahil olduğu isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.  جُنَاحَ  kelimesi  لَا ’nın ismidir. Sübut ve istimrar ifade eden cümlede îcaz-ı hazif sanatı vardır.  عَلَيْكُمْ ’un müteallakı olan  لَا ’nın haberi mahzuftur.

لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ  terkibi mecrur zamirin değişikliği ile Kur'ânda 9, Bakara Suresinde 5 kere geçmiştir. Bu ibareler arasında tekrir, ıtnâb ve reddü'l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

اِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَٓاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ اَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَر۪يضَةًۚ وَمَتِّعُوهُنَّۚ

İstînâfiye olarak fasılla gelen şart üslubundaki terkipte  طَلَّقْتُمُ النِّسَٓاءَ  cümlesi şarttır. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. Şartın cevabı önceki şart cümlesinin cevabının delaletiyle hazf edilmiştir. Takdiri;   فلا جناح عليكم (size günah yoktur.) şeklindedir. 

Bu takdire göre mahzuf cevap ve mezkur şart cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. Haber cümlesi yerine şart üslubunun tercih edilmesi, şart üslubunun daha beliğ ve etkili olmasındandır.

ٱلنِّسَاۤء ‘ nın elif lamla marifeliği cins içindir. Nefy siyakta umum ifade eder. (Âşûr, Et-Tahrîr Ve’t-Tenvîr)  

Zaman zarfı manasındaki masdar harfi  مَا  ve akabindeki  لَمْ تَمَسُّوهُنَّ  cümlesi, masdar tevilinde,  لَا ’nın mahzuf haberine mütealliktir. Masdar-ı müevvel menfî muzari fiil sıygasında gelerek hudûs, teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Dokunmak anlamındaki  مَسُّ  fiili, cinsel ilişki manasında kinayedir.

تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَر۪يضَةً   cümlesi,  أَوۡ  atıf harfiyle makabline atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Cümleler arasında manen ve lafzen mutabakat mevcuttur. Menfî üsluptan müspet üsluba iltifat sanatı vardır.

Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Car-mecrur  لَهُنَّ , ihtimam için, mef’ûl olan  فَر۪يضَةً ‘e takdim edilmiştir

تَفۡرِضُوا۟ - فَر۪يضَةً  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

مَتِّعُوهُنَّ  cümlesi, hükümde ortaklık sebebiyle atıf harfi  وَ ’ la … اِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَٓاءَ  cümlesine atfedilmiştir. Cümleler arasında manen ve lafzen mutabakat mevcuttur. Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

عَلَيْكُمْ  - لَهُنَّ  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

Boşanan kadına verilen mal, boşanmanın üzüntüsünü teselli mahiyetindedir.

Yüce Allah;  مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ  [Onlara dokunmadığınız müddetçe] buyura­rak kulları birbirleriyle konuşurken güzel kelimeleri seçsinler diye onlara edep öğretmek maksadıyla  مَسّ (dokunma) kelimesini kinaye olarak cin­sel ilişki manasında kullanmıştır. (Sâbûnî, Safvetü’t Tefâsir) 

لَمْ تَمَسُّوهُنَّ  [Onlara temasta bulunmadığınız] onlarla cinsel ilişkide bulunmadığınız,  تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَر۪يضَةًۚ  [ya da bir mehir belirlemediğiniz sürece] onlar için bir mehir belirlemeniz hariç yahut mehir belirleyeceğiniz ana dek [kadınları boşamanızda] mehrin gerekliliği adına size bir [vebal] bir takibat [yoktur.] Farizanın farz kılınışı mehrin isim olarak zikredilmesi demektir. (Zemahşeri, Keşşâf’ An Hakâ’ikı Ğavâmidı ’t- Tenzîl Ve ‘Uyûni’l-Ekâvîl Fî Vucûhi’t - Te’vîl)

Bir görüşe göre bu ayet-i kerime ilişkiye girmeden ve mehir belirlemeden boşadığı kadına mehir vermeyen kişinin sorumluluğunu kaldırma ile ilgilidir. Önceki ayet-i kerimelerde Allah Teâlâ mehri vermemenin, geri almanın ve mehre engel olmak için birbirine zarar vermenin üzerinde şiddetle durduğu için bazı kimseler mehir belirlemeden ve kendisiyle ilişkiye girilmeden boşanan kadınlara mehir vermemeyi de günah sanmışlardı. Bunda bir günah olmadığı onlara bildirildi. Bu durumda mehir gerekli değildir. Gerekli olan “onlara müt‘a verin” ayetinde belirtildiği üzere hediye cinsinden bir şey vermektir. (Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed en-Nesefî es-Semerkandî, et-Teysîr fî (ʿilmi)’t-tefsîr - Ebüssuûd,  İrşâdü’l-Akli’s-Selîm)

عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُۚ مَتَـاعاً بِالْمَعْرُوفِۚ