Cümle  نَعْبُدُ  ‘deki failin hali olarak mahallen mansubdur. 

İsim cümlesidir. وَ  haliyyedir. İtiraziyye olması da caizdir. Munfasıl zamir  نَحْنُ  mübteda olarak mahallen merfûdur. لَهُ  car mecruru haber olan  مُسْلِمُونَ 'ye mütealliktir. 

مُسْلِمُونَ  mübtedanın haberi olup ref alameti  وَ ’dır. Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanır. 

Hal cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal “nasıl” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zil-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubtur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazfedilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 3. Şibh-i cümle olan hal (Harfi cerli veya zarflı isim).(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

مُسْلِمُونَ  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsmi fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsmi fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَمْ كُنْتُمْ شُهَدَٓاءَ اِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُۙ اِذْ قَالَ لِبَن۪يهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْد۪يۜ

İstînâfiyye olarak fasılla gelen ayetteki  اَمْ , inkâri hemze ve  بل  manasında munkatıadır.

Cümle istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır. Tasavvurî olan istifham, gerçekte cevap beklenen bir soru olmayıp inkârî manaya geldiği için cümle mecaz-ı mürsel mürekkeptir. Ayette mütekellim Allah Teâlâ’dır. Bu sebeple istifhamda tecâhül-i ârif sanatı vardır.

َْاَمْ  edatının başındaki hemze o işin yadırgandığını gösterir.

اِذْ  zaman zarfı, شُهَدَٓاءَ ’ye mütealliktir. Müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelam olan  حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ cümlesi  اِذْ ’in muzâfun ileyhidir. 

Mazi fiil sebata, temekküne ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, S.107)

Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Mef’ûl olan  يَعْقُوبَ , ihtimam için  الْمَوْتُ ‘ya takdim edilmiştir.

شُهَدَٓاءَ - حَضَرَ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ  ibaresinde istiare vardır. Ölüm, geldiği ortamı etkisi altına alan canlı bir varlığa müstear olmuştur. Aralarındaki benzerlik yani cami, her ikisindeki etki kabiliyetidir. Ayetteki hakiki manadan mecazi manaya geçişin sebebi, ölümün insan hayatında en önemli an olduğunu ifade etmektir. İstiare hakiki manaya hususi bir parlaklık katar. Böylece muhatabın hayal gücünün harekete geçmesi sağlanır. Bu zihnî hareket; şaşırtıcı olduğu ölçüde muhatabı etkisi altına alır. 

اِذْ , ilk zaman zarfı  اِذْ ’den bedeldir. Bedel, atıf harfi getirilmeksizin ve tefsir ve izah maksadıyla bir kelimenin açıklanması için bir başkasının getirilmesiyle yapılan ıtnâb sanatıdır.

Müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelam olan  قَالَ لِبَن۪يهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْد۪ي  cümlesi  اِذْ ’in muzâfun ileyhidir.

قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْد۪ي  cümlesi, istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır. Sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi olarak gelmiştir. İstifham harfi  مَا , mübteda, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan  تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْد۪ي  cümlesi, haberdir. Haberin muzari fiil sıygasında gelmesi cümleye hükmü takviye, istimrar teceddüt ve tecessüm anlamları katmıştır.

Hz. Yakub (a.s) oğullarına: ‘Benden sonra neye tapacaksınız’’ diye sormuştur. Esas olması gereken vasiyeti yapmıştır. Burada sorunun  مَنْ  yerine  ما  ile sorulması onlardan iyi bir cevap beklemediğinin göstergesidir. Kime tapacaksınız değil neye tapacaksınız  demiştir. Bu çocuklar Yakup’un çocuklarıdır, Yusuf’a (a.s) yaptıklarından sonra tövbe edip iyi müslümanlar olarak Mısır’da yaşamışlardır. Ama Yakup (a.s) hala onlardan emin değildir, çünkü hidayet ebeveynlik ilişkisiyle garanti altında değildir. Hidayeti ancak Allah verir.

شُهَدَٓاءَ  kelimesi “hazır bulunan” anlamındaki  شهيدَ  kelimesinin çoğuludur. Yani, [Yakub’a ölüm gelip son nefesini verirken siz orada hazır bulunan görgü tanıkları değildiniz.] Hitap müminlere olup, “Siz buna tanık olmadınız. Bu konudaki bilginiz vahiy yoluyla gerçekleşti” denilmek istenmiştir. Hitabın Yahudilere olduğu da söylenmiştir. (Zemahşeri, Keşşâf’ An Hakâ’ikı Ğavâmidı’t- Tenzîl Ve ‘Uyûni’l-Ekâvîl Fî Vucûhi’t - Te’vîl)

اَمْ  ya istifham ya da atıf harfi manasındadır. Bu harf atıf harflerinden او  harfine benzer ve iki şekilde gelir. Muttasıl veya munkatı olabilir.

Muttasıl olan şöyle gelir: أَ زَيْدٌ عِنْدَكَ اَمْ عَمْرٌو (Yanında Zeyd mi var Amr mı var.) Yani ‘’ben, bu ikisinden birisinin senin yanında olduğunu biliyorum. Fakat şu mu, bu mu?” demektir.

Munkatı’ olana gelince, nahivciler bu harfin  بل  anlamına geldiğini söylemişlerdir. انها لابل ام شاة (O, muhakkak ki bir devedir... yok, yok koyun galiba!) dediğinde, sanki bu sözü söyleyenin gözü bazı nesnelere takılmış da, o onların deve olduğuna karar vermiş; bu zannı üzerine de onların deve olduğunu haber vermiş... Sonra, ona bir şüphe geldiği için, bu haberinden vazgeçmek ve onların koyun olup olmadığını sormak istemiştir. Önceki haberinden vazgeçmesi, بل  harfinin ifade ettiği manadır. Onların koyun olup olmadığını sorması ise, istifham hemzesinin ifâde ettiği manadır.

Bu ayetteki  ام muttasıldır. Bunun izahı, bundan önce düşmüş olan bir ifade takdir etmektir. Burada sanki şöyle denilmektedir:  تَدَّعُونَ عَلَى الْاَنْبِيَاءِ الْيَهُودِيَّةِ اَمْ كُنْتُمْ شُهَدَاءَ اِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ . Yani, “Sizin atalarınız olan daha önceki İsrailoğulları, Hz. Yakub, oğullarını İslâm milletine ve tevhîde davet ettiği zaman buna şahid olmuşlardı.. Bunu siz de biliyorsunuz.. Öyleyse size ne oluyor da, peygamberlere berî oldukları şeyleri isnad ediyorsunuz?.” (Fahreddîn er-Râzî, Mefâtîhu’l-Gayb)

Öncesine mahzuf bir cümle takdir edilmek sûretiyle, اَمْ  edatı muttasıladır. Sanki şöyle denilmiş olmaktadır: Siz peygamberlerin Yahudi olduğunu mu iddia ediyorsunuz yoksa Ya‘kūb’a ölüm geldiğinde siz görgü tanığı mıydınız? Yani ilk atalarınız olan İsrailoğulları, Ya‘kūb’un evlatlarının tevhid inancı ve İslâm dini üzere olmasını isterken görgü tanığı idiler. Siz de bunu pekala biliyorsunuz, o halde, hangi gerekçe ile, son derece berî oldukları bir şeyi peygamberler hakkında iddia edebiliyorsunuz? Veya ayetin başındaki  اَمْ  munkatı‘adır. Yani  بَلْ  ve hemze ’den oluşmakta; önceki haberden dönerek yeni bir duruma yönelmeyi ifade etmektedir. (Zemahşeri, Keşşâf’ An Hakâ’ikı Ğavâmidı’t- Tenzîl Ve ‘Uyûni’l-Ekâvîl Fî Vucûhi’t-Te’vîl)

قَالُوا نَعْبُدُ اِلٰهَكَ وَاِلٰهَ اٰبَٓائِكَ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْمٰع۪يلَ وَاِسْحٰقَ اِلٰهاً وَاحِداًۚ

Beyanî istînâf olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

قَالُٓوا  fiilinin mekulü’l-kavli olan  نَعْبُدُ اِلٰهَكَ وَاِلٰهَ اٰبَٓائِكَ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْمٰع۪يلَ وَاِسْحٰقَ اِلٰهاً وَاحِداً  cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

[Atalarının ilahı] dedikten sonra ataların İbrahim, İsmail ve İshak şeklinde sayılması hususun umuma atfı babında ıtnâb sanatıdır. Ayrıca  اٰبَٓائِكَ  lafzını takiben isimlerinin tek tek sayılmasında, cem mea’t-taksim sanatı vardır.

Cümlede önemine binaen üç defa geçen  اِلٰهَ  kelimesinde ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

Atalarının isimlerini yücelterek İbrahim, İsmail, İshak olarak atf-ı beyan şeklinde gelişi;  ıttırad sanatının güzelliklerindendir. (Âşûr, Et-Tahrîr Ve’t-Tenvîr)  

اِبْرٰه۪يمَ - اِسْمٰع۪يلَ - اِسْحٰقَ  ve  نَعْبُدُ - اِلٰهَ  gruplarındaki kelimeler arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

قَالُو - قَالَ  ve  تَعْبُدُونَ - نَعْبُدُ  gruplarındaki kelimeler arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

Gelen cevap: “Senin ilahın ve ataların İbrahim, İsmail ve İshak’ın ilahı olan tek bir ilaha ibadet edeceğiz” şeklindedir.

Oğullar hangi ilaha kulluk edeceklerini ifade ederken birçok peygamberin ilahını sayarak istiksâ, yani bir konuyu teferruatıyla ifade etmek sanatını kullanmışlardır. İstiksâ kelimesi, uzaklaşmak manasındaki قصو  fiilinin türevidir. Yâ-Sîn/20 ve Kasas/20 de geçen şehrin uzağından koşarak gelen adam ifadesinde de aynı kelimenin türevi vardır.

اٰبَٓائِكَ [Babaların] kelimesi amca, baba ve dedeyi kapsar. Dede İbrahim (a.s.), amca İsmail (a.s.), baba ise İshak (a.s.)'dır. Burada tağlîb sa­natı vardır. Bu sanat, fasih kelamda bilinen mecazlardandır. (Sâbûnî, Safvetü’t Tefasir) 

Bu ayette  اِلٰهَ  isminin tekrarlanması, cer edatı yeniden zikredilmeksizin mecrur olan zamir üzerine atıf yapılması içindir. (Nesefî, Medâriku’t-Tenzîl Ve Hakâîku’t-Te’vîl)

اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْمٰع۪يلَ وَاِسْحٰق  [İbrahim, İsmail ve İshak], öncesindeki  اٰبَٓائِكَ [ataların] kelimesinin atf-ı beyânıdır. Aslında amcası olduğu halde Hazret-i İsmail’i de ataları arasında saymıştır. Çünkü aynı ipe -ki bu kardeşliktir- bağlı olmaları sebebiyle amca babadır, teyze de anne; aralarında bir fark yoktur. (Zemahşeri, Keşşâf’ An Hakâ’ikı Ğavâmidı’t-Tenzîl Ve ‘Uyûni’l-Ekâvîl Fî Vucûhi’t-Te’vîl) 

وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ 

وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُون  cümlesi, mekulü’l-kavle وَ ’la atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Cümleler arasındaki anlam bütünlüğü barizdir. Vaslda, atfedilen cümlelerin her ikisinin de aynı tür olması vaslın güzelliklerinden kabul edilmiştir. Fakat burada fiil cümlesiyle fiilin tekrarı ve yenilenmesi, isim cümlesiyle de sabitlik kastedilerek, isim cümlesi fiil cümlesine atfedilmiştir.

Cümlenin  نَعْبُدُ  fiilinin failinden hal olması da caizdir.

Sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Car mecrur  لَهُ , ihtimam için amili olan  مُسْلِمُونَ ’ye takdim edilmiştir. 

Müsned olan  مُسْلِمُونَ , ism-i fail vezninde gelerek bu özelliğin istimrar ve istikrarına işaret etmiş, isim cümlesinin sübutunu artırmıştır.

İsim cümlesindeki ism-i fail istimrar ifade eder. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

İsm-i fail sübuta, istikrara ve sıfatın mevsûfa olan bağlılığına delalet eder. (Halidî, Vakafat, s. 80)

İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Ebû Hayyân, bu ayetteki cümlede ism-i fâ‘ilin sübût anlamına delalet eden bir haber cümlesi olduğunu, çünkü Allah’a boyun eğme (itaat etme) nin devamlı bir fiil olduğunu söylemiştir. (Mehmet Yenice,Sıfat-ı Müşebbehe Ve Mübâlağa Vezinleri)