Bu âyet-i kerîme, müşriklerin Hz. Peygamber’i kastederek, “Ona bir melek indirilseydi ya!” (En‘âm 6/8) meâlindeki sözlerine cevap olarak inmiştir. Bu ve benzeri âyetler, insanlara cin ve melek gibi insandan başka varlıklardan peygamber gönderilmediğini ifade eder. “Kişiler” diye çevirdiğimiz ve sözlükte “erkekler” mânasına gelen “ricâl” kelimesine dayanan müfessirler çoğunluğuna göre, peygamberlerin tamamı erkeklerden gönderilmiştir. Ancak bazı âlimler Hz. İbrâhim’in eşi Sâre’nin, Hz. Mûsâ’nın annesinin ve Hz. Îsâ’nın annesi Meryem’in de peygamber olduklarını iddia etmişlerdir. Zira bunlara da ya doğrudan veya melek vasıtasıyla vahyedilmiştir (krş. Âl-i İmrân 3/42; Hûd 11/71; Kasas 28/7; Tahrîm 66/11-12). İşte bu âyetlerde adı geçen kadınların peygamber olduklarına işaret bulunmakla beraber çoğunluğa göre bunlar peygamber değil, sadece faziletli hanımlardır (İbn Kesîr, IV, 346).

 Müfessirler, “şehir halkı içinden” diye çevirdiğimiz min ehli’l-kurâ ifadesini dikkate alarak peygamberlerin göçebe kesimden değil, yerleşik medenî toplumlardan seçilmiş oldukları kanaatine varmışlardır (Râzî, XVIII, 226; Şevkânî, III, 69). Ehli’l-kurâ tamlamasına, “yeryüzünde yaşayan insanlar” mânası veren İbn Abbas’a göre ise bundan maksat, peygamberlerin müşriklerin istediği gibi göklerdeki varlıklardan değil, yeryüzünde yaşayan insanlardan gönderilmiş olduğunu ifade etmektir (İbn Kesîr, IV, 346).

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri

Cilt: 3 Sayfa: 263

وَمَٓا اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ اِلَّا رِجَالاً نُوح۪ٓي اِلَيْهِمْ مِنْ اَهْلِ الْقُرٰىۜ 

Cümle atıf harfi  وَ ’la  قُلْ هٰذِه۪ سَب۪يل۪ٓي ’ye matuftur. 

مَٓا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. اَرْسَلْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir.

Muttasıl zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur. 

مِنْ قَبْلِكَ  car mecruru  اَرْسَلْنَا  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

اِلَّا  hasr edatıdır. رِجَالاً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

نُوح۪ٓي  fiili  رِجَالاً ’nin sıfatı olarak mahallen mansubdur.

نُوح۪ٓي  fiili  ي  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir takdiri  نحن ’dur. 

اِلَيْهِمْ  car mecruru  نُوح۪ٓي  fiiline müteallıktır.

مِنْ اَهْلِ  car mecruru   رِجَالاً ’nin mahzuf sıfatına müteallıktır.  الْقُرٰى  muzâfun ileyh olup elif üzere mukadder kesra ile mecrurdur. 

 اَفَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْۜ 

Hemze, istifhâm harfi  فَ  atıf harfidir. 

لَمْ  muzariyi cezm ederek manasını olumsuz maziye çeviren harftir. 

يَس۪يرُوا  fiili  نَ ’nun hazfiyle meczum muzari fiildir. Faili müstetir takdiri هو ’dir. 

فِي الْاَرْضِ  car mecruru  يَس۪يرُوا  fiiline müteallıktır.

يَنْظُرُوا  fiili atıf harfi  فَ  ile makabline matuftur.

كَيْفَ  istifham harfi, كَانَ ’nin mukaddem haberi olup mahallen mansubdur.

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.   

عَاقِبَةُ  kelimesi  كَانَ ’nin muahhar  ismi olarak lafzen merfûdur. 

الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûl, muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

مِنْ قَبْلِ  car mecruru mahzuf sılasıya müteallıktır. Muttasıl zamir  هِمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

 وَلَدَارُ الْاٰخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذ۪ينَ اتَّقَوْاۜ 

وَ  istînafiyyedir.  لَ  ibtidaiyyedir. Tekid ifade eder.

دَارُ  mübteda olup lafzen merfûdur.  الْاٰخِرَةِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

خَيْرٌ  mübtedanın haberi olup lafzen merfûdur.

خَيْرٌ  kelimesi ism-i tafdil kalıbındandır. Çok kullanıldığı için başındaki hemze hafifletilmiştir. (Âşûr)

İsm-i tafdil; bir vasfın, bir hususun bir varlıkta diğer bir varlıktan daha fazla olduğunu ifade eder. İsm-i tafdil  اَفْضَلُ  veznindendir. İsm-i tafdilin sıfat-ı müşebbeheden farkı; renk, şekil, uzuv noksanlığı ifade etmemesidir. Müennesi  فُعْلَى  veznindedir. İsm-i tafdilden önce gelen isme “mufaddal”, sonra gelen isme “mufaddalun aleyh” denir. Mufaddal ve mufaddalun aleyhi bazen açıkça cümlede göremeyebiliriz. Bu durumda mufaddal ve mufaddalun aleyh cümlenin gelişinden anlaşılır.

خَيْرٌ  ve  شَرٌّ  kelimeleri Kur’an-ı Kerim’de umumiyetle ism-i tafdil manasında gelmiştir. Bunların asılları  اَخْيَرُ  ve  اَشْرَرُ  veznindedir. Çok kullanıldıklarından dolayı Arap dilbilgisinde bu şekilde gelmektedir. İsm-i tafdilin geliş şekilleri:

1. ال ’sız  مِنْ ’li gelir.  مِنْ  hazf edilebilir. Karşılaştırma içindir. “Daha” manası verir. Müfred müzekker olmalıdır.

2. ال ’lı gelir. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat 

olmalıdır (yani bir önceki kelimeye uymalıdır).

3. Marifeye muzâf olur. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat olabilir (yani bir önceki kelimeye uymalıdır) veya müfred müzekker olabilir.

4. Nekreye muzâf olur. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Müfred müzekker olmalıdır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَلَّذِين  cemi müzekker has ism-i mevsûl  لِ  harf-i ceriyle birlikte خَيْرٌ ’e  müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası  اتَّقَوْا ’dır. Îrabtan mahalli yoktur. 

اتَّقَوْا  mahzuf elif üzere mukadder damme ile merfû mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı  fail olup mahallen merfûdur.

اتَّقَوْا  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. 

İftiâl babındadır. Sülâsîsi  وقي ’dir.

İftiâl babı fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşâreket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek anlamları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır. 

 اَفَلَا تَعْقِلُونَ

Cümle mukadder istînâfa matuftur. Takdiri,  أجهلتم فلا تعقلون  şeklindedir.

Hemze istifham harfidir.  فَ  atıf harfidir. 

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.

وَمَٓا اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ اِلَّا رِجَالاً نُوح۪ٓي اِلَيْهِمْ مِنْ اَهْلِ الْقُرٰىۜ 

Ayet, istînâf olan 108. ayetteki  قُلْ  cümlesine matuftur. İlk cümle menfi mazi fiil sıygasında faide-i haber inkârî kelamdır.

مَٓا  nefy harfi ve  اِلَّا  istisna harfiyle oluşmuş kasr üslubuyla, Hz. Peygamberimizden önceki peygamberlerin de onun gibi ahaliden bir erkek olduğu etkili ve kesin bir şekilde ifade edilmiştir. Kasr fiille mef’ûlü arasında, kasr-ı sıfat ale’l-mevsuftur.  اَرْسَلْنَا, sıfat/maksûr,  رِجَالاً  sıfat/maksûrun aeyhtir.

Bu ayet, müşriklerin, “Allah dileseydi, melekleri indirirdi.” (Müminun Suresi, 24) sözlerini reddetmektedir. Peygamberler, kentlerin halkından gönderilmişler, çünkü kentliler, daha bilgili ve daha halim olur. Çöl halkında ise cehalet, kabalık ve sertlik vardır. (Ebüssuûd) 

رِجَالاً  için sıfat olan müspet muzari fiil sıygasında gelen  نُوح۪ٓي اِلَيْهِمْ مِنْ اَهْلِ الْقُرٰىۜ  cümlesi, teceddüt ve istimrar ifade etmiştir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır.

رِجَالاً  kelimesinin tenkiri, tazim ifade eder. 

Cenab-ı Allah, “Senden evvel gönderdiklerimiz, ancak senin gibi şehirler halkından, kendilerine vahyettiğimiz adamlardı.” sözü ile “Bütün peygamberler böyle gönderilmiş olduğuna göre nasıl oluyor da onlar, Ey Muhammed senin peygamberliğin hakkında böyle bir şüpheye düşüyorlar” demek istemiştir. (Fahreddin er-Râzî)

اَفَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ

Cümle, takdiri …أمكنوا   (mümkün mü?) olan mukadder cümleye  فَ  ile atfedilmiştir. …اَرْسَلْنَا  cümlesine matuf olduğu da söylenmiştir. Haber manalı olması bu atfı, mümkün kılmıştır.

Hemze inkâri istifham harfidir. İstifham üslubunda gelmiş olmasına rağmen cümle inkâr manası taşımaktadır. “Yeryüzünde gezmediler mi?” zahirindeki cümle “gezmemiş olmaları mümkün değildir” anlamındadır. Muhataba ikrar ettirmek amaçlıdır. İstifham anlamından çıktığı için terkip, mecaz-ı mürsel mürekkebtir.

Ayrıca mütekellim Allah Teâlâ olduğu için cümlede  tecâhül-i ârif sanatı vardır.

فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْۜ 

Makabline  فَ  ile atfedilen bu cümlenin atıf sebebi hükümde ortaklıktır. 

Meczum muzari fiil sıygasındaki cümle, istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır.

كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi formundaki terkipte takdim-tehir sanatı vardır.   

كَيْفَ  istifham ismi,  كَانَ ’nin mukaddem haberidir.  كَانَ ’nin muahhar ismi,  عَاقِبَةُ ’dur.  كَانَ ’nin dahil olduğu bu isim cümlesi,  فَيَنْظُرُوا  fiilinin mef’ûlü konumundadır.

عَاقِبَةُ  için sıfat konumundaki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin sılasının hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.  مِنْ قَبْلِهِمْۜ  bu mahzuf habere müteallıktır.

Bahsi geçen kişilerin ism-i mevsûlle ifade edilmeleri tahkir kastına matuftur.

Sübut ifade eden isim cümlesi, istifham üslubunda geldiği halde soru kastı taşımayıp tevbih ve tehdit manasına geldiği için mecaz-ı mürsel mürekkebtir. Ayrıca cümlede tecâhül-i ârif sanatı vardır.

قَبْلِ - عَاقِبَةُ  kelimelerinde tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

وَلَدَارُ الْاٰخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذ۪ينَ اتَّقَوْاۜ 

وَ  istînâfiyedir. Tekid ifade eden ibtida lamının dahil olduğu cümle, faide-i haber inkârî kelam olan isim cümlesidir. 

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa  asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

خَيْرٌ ’a müteallık olan mecrur mahaldeki has ism-i mevsûl  لِلَّذ۪ينَ ’nın sılası  اتَّقَوْاۜ, müspet mazi fiil sıygasında gelerek sebat, temekkün ve istikrar ifade etmiştir.

Bahsi geçen kişilerin ism-i mevsûlle ifade edilmeleri tazim kastına matuftur.

Ayetteki farklı kişileri belirten ism-i mevsûller arasında tam cinas ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

قَبْلِ  kelimesinin tekrarında reddü'l-acüz ale's-sadr,  الْاَرْضِ - الْاٰخِرَةِ  kelimeleri arasında tıbâk-ı hafî sanatları vardır.

 اَفَلَا تَعْقِلُونَ

Ayetin fasılası mukadder istînâfa matuftur. Takdir şöyle olabilir:  أجهلتم فلا تعقلون [Cahil mi oldunuz, o halde akletmiyorsunuz.]

Menfi muzari fiil cümlesi, istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Cümle istifham üslubunda gelmiş olmasına rağmen inkâr, taaccüp ve tevbih manasında olduğu için mecaz-ı mürsel mürekkebtir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ’dır. Dolayısıyla istifhamda tecâhül-i ârif sanatı vardır.

اَفَلَا تَعْقِلُونَ  cümlesi çok büyük bir kınama ifadesidir. Anlam ise “Yaptığınız şeyin çirkin olduğuna akıl erdiremiyor musunuz ki bu fiillerin kötülüğü sizi onları yapmaktan alıkoymuyor? Adeta akılları örtülmüş kimseler gibisiniz. Çünkü akıl bu tür şeylerden kaçınır, bunları reddeder.” şeklindedir. (Keşşâf, Araf Suresi, 169)